Đây cũng là cuốn “Đường Kách mệnh” gốc duy nhất còn lại đến nay, có thể nói, đó cũng là hiện vật “độc nhất vô nhị” ở Bảo tàng Cách mạng Việt Nam (nay là Bảo tàng Lịch sử Quốc gia).
Năm 1928, đồng chí Trần Khắc Quảng (tức Khóa Nam), một cán bộ của Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên (còn gọi là Việt Nam Thanh niên cách mạng đồng chí hội) từ Hải Phòng về Thanh Hà (Hải Dương) hoạt động với danh nghĩa là người dạy học và bán quế. Ông là người giỏi võ nên được các trai làng theo học rất đông. Qua đó, ông đã tuyên truyền xây dựng cơ sở cách mạng và tổ chức ra Nông hội đỏ, Hội Tương tế, Hội Ái hữu... ở địa phương. Vào những năm 1930-1931, lần đầu tiên dân chúng ở Thanh Hà được nhìn thấy cờ đỏ sao vàng cũng như các truyền đơn, áp phích được dán và rải khắp khu vực trong huyện với nội dung phản đế, phản phong, đòi người cày có ruộng. Hoạt động của đồng chí Trần Khắc Quảng có ảnh hưởng sâu sắc tới các tầng lớp nhân dân Hải Dương nói chung và nhân dân Thanh Hà nói riêng, làm cho bọn tay sai của đế quốc, phong kiến hoảng sợ, chúng báo cho quan trên, mật thám của Pháp về theo dõi. Chính trong thời gian này, cuốn “Đường Kách mệnh” được đồng chí Nguyễn Lương Bằng, một trong những lãnh tụ của Đảng bí mật chuyển từ Hải Phòng về khu Hà Đông (gồm các xã nằm ở phía đông huyện Thanh Hà). Khu Hà Đông nằm cách thành phố Hải Phòng con sông Văn Úc, là vùng đất 4 phía sông nước do 2 con sông Văn Úc và Thái Bình bao bọc, lau sậy um tùm, đi đâu cũng phải qua đò nên rất tiện lợi cho việc hoạt động cách mạng lúc đó. Đồng chí Nguyễn Lương Bằng đã đưa cuốn “Đường Kách mệnh” cho đồng chí Quách Trung Đản rồi tới đồng chí Trần Khắc Quảng. Trong một cuộc họp ở nhà ông Nguyễn Bá Khắc (thôn Vĩnh Bình), phó lý Nguyễn Văn Tôn đã đưa mật thám và lính Pháp về vây bắt, đồng chí Trần Khắc Quảng trúng đạn, vết thương rất nặng, lại bị gãy chân nên chúng bắt dẫn lên tri huyện, đến bến đò Gùa (nay là cầu Hợp Thanh) thì đồng chí hy sinh. Khám trong người ông, chúng thu được cuốn “Đường Kách mệnh” đem nộp tri huyện Thanh Hà. Một điều lý thú là trong cuốn “Đường Kách mệnh” hiện trưng bày ở Bảo tàng Lịch sử Quốc gia có một tờ giấy rời (tờ Trình) viết chữ nôm, bằng mực son kể về việc bắt được cuốn sách. Toàn văn tờ Trình đó như sau:
“Tên con là Phó lý Nguyễn Văn Tôn, xã Hạ Trường, xin nộp quan huyện Thanh Hà quyển sách này. Con xin làm đơn trình sau. Bảo Đại năm thứ 5, ngày 29 tháng Hai”. Phó lý Nguyễn Văn Tôn (ký), có chữ “Nhất” và chữ “Phụng đệ” cùng với chữ ký và con dấu của tri huyện Thanh Hà Trần Ngọc Liễn.
    |
 |
|
Cuốn sách “Đường Kách mệnh”. Ảnh tư liệu. |
Tờ trình của Phó lý xã Hạ Trường xác nhận một sự thực quan trọng là ngày 29-2, Bảo Đại năm thứ năm, tức là ngày 28-3-1930, y đã bắt được cuốn sách “cấm”, sau trên dưới 3 năm xuất bản, đã nộp “tang vật” kèm theo tờ Trình lên Tri huyện Thanh Hà và đã được viên quan cấp trên xác nhận. Ngày 5-10-1974, trong thư gửi Đảng bộ tỉnh Hải Hưng nhân dịp gửi tặng cuốn sách “Đường Kách mệnh” cho tỉnh, đồng chí Nguyễn Lương Bằng viết: “Đây là tác phẩm quý giá đầu tiên viết bằng tiếng Việt, đặt nền móng lý luận cho cách mạng Việt Nam.
Qua những bài giảng trong sách, lớp cách mạng đầu tiên do Bác đào tạo nắm được những kiến thức và tư tưởng chính trị cần thiết trong việc truyền bá Chủ nghĩa Mác-Lênin. Được giao trách nhiệm, tôi đã bí mật đem tài liệu này về nước vào khoảng mùa Thu năm 1927 và đã phát cho nhiều đồng chí chúng ta đang hoạt động ở các nơi, trong đó có mấy đồng chí trong tỉnh nhà… Năm 1958 ta tìm thấy cuốn sách trong đống hồ sơ mà địch bỏ lại ở Tòa án Hà Nội mà chúng đã khám phá bắt được tại xã Hạ Trường, huyện Thanh Hà trong tỉnh ta…”.
Sau khi đồng chí Trần Khắc Quảng hy sinh, phong trào cách mạng nơi đây không vì thế mà bị dập tắt, trái lại còn bùng cháy mạnh mẽ hơn. Dưới sự lãnh đạo của Việt Minh, ngày 27-7-1945, lực lượng tự vệ cùng với sự nổi dậy của quần chúng đã tước vũ khí, giải tán chính quyền, tri huyện Thanh Hà Phạm Quang Hãn giao nộp vũ khí đầu hàng. Thắng lợi của cuộc Cách mạng Tháng Tám năm 1945 ở cả nước nói chung, ở Thanh Hà và xã Hạ Trường nói riêng đã diễn ra mau lẹ, khẩn trương, kịp thời, giành thắng lợi trọn vẹn. Chính quyền nhân dân được thành lập cùng với các Hội Phụ nữ cứu quốc, Thanh niên cứu quốc, Nông dân cứu quốc, Phụ lão cứu quốc, Nhi đồng cứu quốc và Ban Bình dân học vụ cũng lần lượt ra đời.
LÊ QUÝ HOÀNG