Ở cương vị Tổ trưởng Bộ môn Xác suất, tôi đã liên tục chủ trì công tác đó suốt từ năm 1966 cho đến năm 1970. Thời gian này, Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội đã sơ tán lên xã Văn Yên, huyện Đại Từ, Bắc Thái (nay thuộc tỉnh Thái Nguyên), riêng Khoa Toán-Cơ, trong đó có Tổ bộ môn Xác suất sơ tán tại thôn cầu Găng.
Ông Nguyễn Bác Văn. Ảnh: HÙNG KHOA.
Về phía Bộ tư lệnh Pháo binh, công tác lập bảng bắn được giao cho Phòng Trinh sát phụ trách, do Thượng tá Tùng Lâm, Phó tham mưu trưởng Binh chủng trực tiếp chỉ đạo. Phó trưởng Phòng Trinh sát-Thiếu tá Lê Duy Ngự là người luôn bám sát triển khai công việc từ đầu đến lúc kết thúc. Nhiều cán bộ Phòng Trinh sát đã tham gia công tác này, như Đỗ Nguyên Đương, Phạm Thiện Hấp... và đồng chí Dề, người đã nói với tôi câu bất hủ “phi sốt rét bất thành Quân Giải phóng”.
Việc lập bảng bắn phải làm ở Hà Nội, tại Đài Nghiên cứu khí tượng Láng. Số liệu được cung cấp từ Nha Khí tượng, hồi ấy do Giáo sư Nguyễn Xiển làm Giám đốc.
Nội dung của bảng bắn pháo binh là, từ số liệu quan trắc trực tiếp được về tốc độ gió và hướng gió ở mặt đất lúc bắn, bảng bắn phải cho biết được tốc độ gió và hướng gió ở các độ cao khác nhau. Gió trên cao tạo lực quan trọng lên viên đạn pháo, cho nên trang bị cho pháo binh bảng bắn chính xác hết sức cần thiết. Dự đoán tốc độ gió trên cao có thể làm theo phương pháp thông thường của thống kê, tức là phương pháp hồi quy. Nhưng dự đoán hướng gió trên cao thật khó khăn, vì hướng gió là một điểm ngẫu nhiên chạy trên vòng tròn, do đó thuật toán của hồi quy không dùng được; vậy phải căn cứ vào phân phối thực nghiệm của hướng gió ở mỗi độ cao nhất định để dự đoán.
Những tháng đầu của thời kỳ sơ tán còn có xe lửa chạy từ Gia Lâm lên ga Quán Triều ở Bắc Thái, về sau, do oanh tạc của máy bay Mỹ, tuyến xe lửa này không hoạt động được. Tôi còn nhớ rất rõ, nhiều lần về Hà Nội để tiến hành việc lập bảng bắn, tôi phải dùng chiếc xe đạp Pháp Follis cổ chạy từ xã Văn Yên theo đường mòn về Hà Nội, khoảng 130km và phải đi ban đêm. Trên đường đạp xe, tôi ứng khẩu thành lời thơ:
Cây đổ, người không đổ,
Đất rung, lòng chẳng rung.
Hố bom sao cản lối,
Ta quyết đi đến cùng.
Ngoài trời, mây đen kịt,
Tinh thần vẫn sáng sao;
Bụng trống, hoài bão lớn,
Nhiệt tình càng dâng trào.
Số liệu cần khai thác rất lớn, muốn lập các phân phối thực nghiệm phải đếm tần số. Những năm 1967-1968 chưa có máy tính điện tử nên chúng tôi phải huy động cả trăm học sinh trường cấp 3 tại Láng để đếm tần số. Thiếu tá Lê Duy Ngự đã động viên tư tưởng các em bằng những lời thống thiết: “Hè này là mùa hoa phượng rực đỏ; ở miền Nam, máu chiến sĩ và đồng bào đổ còn đỏ hơn hoa phượng...”.
Đến năm 1969-1970, Trường Đại học Tổng hợp rời khu sơ tán Văn Yên về Hà Nội. Lúc đó, chiếc máy tính điện tử đầu tiên Minsk-22 của Liên Xô mới có mặt tại Ủy ban Khoa học và Kỹ thuật Nhà nước ở 39 phố Trần Hưng Đạo. Công việc đếm tần số, một chương trình “cỡ cả năm” theo nhận định của Tiến sĩ Nguyễn Lãm-Trưởng phòng Máy tính Minsk-22, được đưa vào máy tính. Để tiến hành công việc, một tiểu đội của phòng trinh sát, gồm những chiến sĩ trẻ trung có trình độ đại học, đã dựng lán trại tại vườn hoa của Thư viện Khoa học và Kỹ thuật Trung ương ở phố Lý Thường Kiệt, có cả chính trị viên luôn luôn động viên.
Tại cuộc họp lớn tổng kết và bàn giao bảng bắn giữa Tổ bộ môn Xác suất và Bộ tư lệnh Pháo binh, tôi đã đọc một báo cáo dài về lý luận thống kê toán học và thuật toán của lập bảng bắn; Phó trưởng Phòng Trinh sát Lê Duy Ngự đã tổng kết “độ dài băng đục lỗ của máy tính Minsk-22 đủ trải con đường từ Hà Nội đến Hòa Bình”.
Từ đó đến nay, kỹ thuật máy tính đã tiến bước dài với những phần mềm hiện đại, các máy tính điện tử thông dụng hiện nay đều thực hiện được các thuật toán lập bảng bắn thuận tiện và nhanh chóng. Còn chúng tôi, khi hoàn thành nhiệm vụ lại trở về với công tác giảng dạy và nghiên cứu khoa học của mình, nhưng luôn dõi theo bước đi của các anh bộ đội pháo binh. Mỗi lần nghe tin pháo binh ta thắng trận, cũng thấy tự hào, phấn khởi vì biết trong đó có phần đóng góp lặng thầm của những nhà khoa học chúng tôi năm nào...
NGUYỄN BÁC VĂN (NGND, PGS, TS, công tác tại Bộ môn Thống kê, Khoa Toán-Tin học, Trường Đại học Khoa học Tự nhiên, Đại học Quốc gia TP Hồ Chí Minh).