QĐND - Trong ngày diễn ra Lễ đón nhận Bằng xếp hạng Di tích lịch sử Quốc gia đối với Di tích Lò cao Kháng chiến Hải Vân tại huyện Như Thanh, tỉnh Thanh Hóa, chúng tôi bắt gặp dưới chân núi Đồng Mười hai cụ già tóc bạc phơ đang đứng ngắm nhìn cảnh núi non hùng vĩ. Khi hỏi chuyện mới biết, hai cụ từng là công nhân làm việc tại Lò cao Hải Vân cách đây 65 năm, đó là cụ Lê Xuân Cang và cụ Trịnh Bá Đàn. Thăm lại rừng xưa, cụ Lê Xuân Cang tức cảnh đọc bốn câu thơ: "Hôm nay trở lại rừng xưa/ Núi cao còn đó ai giờ ở đâu/ Lối mòn, cỏ dại, hang sâu/ Chập chờn trỏ lối lò cao anh hùng”.

Lò cao được xây dựng trong hang núi Đồng Mười. Ảnh Thảo Nguyên.

Cụ Lê Xuân Cang tâm sự: "Nơi đây tuổi trẻ của tôi đã tham gia vào công cuộc xây dựng một lò cao luyện gang trong rừng sâu, sản xuất gang từ quặng sắt để đúc lựu đạn, mìn cho bộ đội. Thời đó, ta thiếu gang đến nỗi đã từng phải đúc vỏ mìn bằng… sành. Lò cao đã đưa quặng sắt từ đỉnh lò đi dần xuống, tiếp xúc với lửa từ vài trăm độ đến nghìn độ, luyện ra gang. Xung quanh cái lò cao ấy là cả một khu công nghiệp phục vụ cho nó. Phải vận chuyển bằng sức người, sức voi, trâu, cả nghìn tấn sắt thép, máy móc lên rừng. Lắp, dựng và thí nghiệm, đọc sách tiếng Pháp mà soạn ra cách thức luyện gang. Và một đêm trong rừng, dòng suối gang như một dòng suối lửa đã tuôn ra cửa lò trong niềm vui bất tận...”.

Năm 1949, trước yêu cầu của cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp, Trung ương Đảng và Bác Hồ quyết định giao cho ngành quân giới xây dựng lò cao, nhanh chóng sản xuất gang để chế tạo vũ khí. Ngay sau đó, một xí nghiệp sản xuất gang bí mật có tên là 3KC được xây dựng ở vùng Cát Văn, bên bờ sông Lam, tỉnh Nghệ An. Lò cao được xây dựng sắp hoàn thành thì bị máy bay Pháp ném bom, đánh phá. Được lệnh, Cục Quân giới đã khẩn trương cho di dời, chuyển Lò cao Cát Văn ra thung lũng Đồng Mười của huyện Như Xuân, tỉnh Thanh Hóa (nay là huyện Như Thanh). Tại đây, lò cao đầu tiên được xây dựng với ký hiệu NX1. Tiếp đó là lò cao NX2 có tính chất thử nghiệm với công suất nhỏ hơn cũng được xây dựng. Cả hai lò cao được ghép liên hoàn trong một quy trình kỹ thuật chặt chẽ. Sau khi chạy thử, đến ngày 19-12-1951, mẻ gang đầu tiên ra lò. Chỉ sau 2 năm, lò cao NX1 và NX2 đã sản xuất và cung cấp được gần 200 tấn gang cho công binh xưởng ở Khu 4 chế tạo vũ khí, phục vụ cho các chiến trường đánh Pháp.

Cụ Lê Xuân Cang (bên phải) và cụ Trịnh Bá Đàn có mặt trong buổi lễ đón nhận bằng di tích.

Cụ Trịnh Bá Đàn nhớ lại: “Giữa lúc lò cao NX1 và NX2 đang hoạt động thì thực dân Pháp phát hiện, chúng đã cho máy bay ném bom oanh tạc nhằm triệt phá lò cao. Dưới sự chỉ đạo của Cục Quân giới và trên cơ sở nghiên cứu tình hình thực địa, Ban giám đốc đã có một quyết định táo bạo là xây dựng một lò cao trong hang núi Đồng Mười, cách vị trí cũ khoảng 2km. Đây là điều hết sức đặc biệt”.

Để xây dựng được lò cao trong hang núi, tập thể kỹ sư, công nhân lò cao đã phải nhiều lần nổ mìn để mở cửa hang, đồng thời nghiên cứu để đưa lò vào hang núi với nhiều bộ phận máy móc như hệ thống xả hơi nước, xả hơi độc, hệ thống thoát khí phải thay đổi cho phù hợp với địa hình… Công việc hết sức khó khăn, kỹ thuật phức tạp, song bằng ý chí và sự sáng tạo của đội ngũ kỹ sư, công nhân, cuối cùng lò cao có dung tích 8,3m3, cao 13m, có tên gọi NX3 được lắp đặt hoàn chỉnh trong lòng hang núi Đồng Mười, mỗi ngày sản xuất được hơn 3 tấn gang. Việc lắp đặt thành công lò cao NX3 đi vào vận hành và sản xuất ổn định cũng đúng vào lúc quân và dân ta vừa làm nên chiến thắng tại đèo Hải Vân, vì vậy cấp trên đã quyết định cho đổi tên lò cao NX3 thành Lò cao Kháng chiến Hải Vân.

Nghe tin Lò cao Kháng chiến Hải Vân được lắp đặt thành công, Thiếu tướng Trần Đại Nghĩa rất vui. Ông đã đạp xe từ Chiến khu Việt Bắc về Như Xuân-Thanh Hóa để kiểm tra và biểu dương đội ngũ kỹ sư, công nhân lò cao. Hôm ấy, cán bộ, công nhân lò cao vào ca từ rất sớm, ai vào việc nấy với mong muốn sớm cho ra lò những mẻ gang để báo cáo thành tích với đồng chí Trần Đại Nghĩa. Tuy nhiên, một sự cố nhỏ về kỹ thuật đã xảy ra, đó là khi gang ra lò phải dùng búa đập mới lấy ra được. Mẻ gang ra lò không được như mong muốn nhưng Thiếu tướng Trần Đại Nghĩa rất vui. Ông đánh giá cao tinh thần dám nghĩ, dám làm và khả năng sáng tạo đặc biệt của đội ngũ kỹ sư, công nhân đang làm việc tại đây. 

Từ cuối năm 1953 cho đến tháng 7-1954, Lò cao Kháng chiến Hải Vân đã sản xuất hơn 400 tấn gang, kịp thời đáp ứng yêu cầu sản xuất vũ khí như: Mìn, lựu đạn, chảo, nồi quân dụng… phục vụ cho các chiến trường.

Câu chuyện Lò cao Kháng chiến Hải Vân đã diễn ra cách đây 65 năm, nhưng khi trở lại rừng xưa nơi mình làm việc, cụ Lê Xuân Cang vẫn xúc động thốt lên: “Không có sáng kiến nào tuyệt diệu hơn thế. Tất cả các chuyên gia nước ngoài đến thăm (hoặc nghe kể chuyện) lò cao trong hang núi, chỉ còn cách ngả mũ thán phục. Suốt trong Chiến dịch Điện Biên Phủ, máy bay địch từ biển lên, bay qua bay lại, bom nổ ngoài núi, lò cao trong hang vẫn chạy, gang vẫn ra lò…”.
GIA LINH