Một thời "theo tiếng kêu sơn hà nguy biến"...

QĐND - Những ngày này của 71 năm về trước, người dân Sài Gòn-Chợ Lớn-Gia Ðịnh và Nam Bộ hừng hực khí thế “đi theo tiếng kêu sơn hà nguy biến…”, nhất tề đứng lên chống thực dân Pháp xâm lược. Từ ngày 23-9-1945, các mặt trận xung quanh trung tâm Sài Gòn rực lửa với sự chiến đấu kiên cường của lực lượng cách mạng và nhân dân, quyết tâm bảo vệ chính quyền còn non trẻ, ngăn không cho địch mở rộng phạm vi đánh chiếm ra bên ngoài.

Ông Nguyễn Trọng Xuất (tức Sáu Nhân), nguyên Chánh văn phòng Thành ủy TP Hồ Chí Minh, Tổng thư ký Hội đồng chỉ đạo biên soạn sách “Lịch sử Nam Bộ kháng chiến” (NBKC), một nhân chứng thời kỳ đầu NBKC, hiện là Phó chủ nhiệm Câu lạc bộ truyền thống kháng chiến Thành phố, cho biết: Theo lời kêu gọi của Ủy ban Kháng chiến Nam Bộ, nhân dân Sài Gòn-Chợ Lớn-Gia Ðịnh đã lập tức tổng bãi công, bãi khóa, tản cư ra khỏi thành phố, triệt phá các đường tiếp tế lương thực của địch. Khắp thành phố, mọi sinh hoạt chợ búa, giao thông, trường học ngưng hoạt động. Công nhân nhà máy đồng loạt nghỉ việc. Mọi thứ vật dụng như: Giường, tủ, bàn ghế, gánh hàng, xe bò, xe kéo... được đưa ra đường phố làm chướng ngại vật cản bước tiến quân địch. Trong nội thành, ta thành lập 14 tiểu khu và hơn 300 tổ xung kích. Tất cả đều tự lực trang bị và hoàn thiện một số loại vũ khí như súng, đạn, mìn, lựu đạn và các dụng cụ cưa, búa cùng xăng dầu để tiến hành các việc ngăn chặn, phá hoại cơ sở của địch khi cần thiết.

Tranh vẽ tái hiện trận đánh cầu Thị Nghè tại Mặt trận cầu Thị Nghè trong Nam Bộ kháng chiến năm 1945. Tranh do CTV Vương Liêm sưu tầm

Ông Xuất cho biết thêm, bên cạnh lực lượng tự vệ vũ trang được trang bị thô sơ, tầm vông vạt nhọn và tất cả những gì có thể chiến đấu, đã có hàng vạn thanh niên, học sinh, lao động, thợ thuyền, quần chúng yêu nước tự nguyện tham gia chiến đấu ở các tuyến đường. Nhân dân cùng nhau đắp công sự chiến đấu, lập chướng ngại vật, cắt đường giao thông chính. Ngay ngày 23-9-1945, địch đã vấp phải những trận chiến đấu anh dũng của ta ở dinh Ðốc Lý (nay là trụ sở UBND Thành phố), ga xe lửa, cầu Ông Lãnh, chợ Bến Thành... Ðặc biệt là trận chiến đấu của một tiểu đội vũ trang bảo vệ cột cờ Thủ Ngữ (ngay chân cầu Khánh Hội). Tiểu đội bảo vệ cờ có 9 thành viên, trang bị vũ khí thô sơ nhưng phải đối đầu với một đại đội quân Anh được trang bị vũ khí đầy đủ. Tiểu đội đã chiến đấu rất dũng cảm và đã anh dũng hy sinh đến người cuối cùng để bảo vệ cờ Tổ quốc.

Về phía bên trong trung tâm Sài Gòn, ông Dương Minh Đẩu, một trong những nhân chứng có mặt tại khu vực này lúc bấy giờ, nhớ lại: “Khi chiếc xe Jeep của lực lượng Thanh niên Tiền phong chạy đến khu trung tâm Sài Gòn, gần Nhà thờ Đức Bà thì chứng kiến một trận đánh rất dữ dội tại trụ sở công ty Jean Comte của Pháp (nay là trụ sở UBND quận 1) bởi khu vực này quân Pháp trú đóng rất đông. Còn các khu vực khác, hầu như địch đã chiếm, lực lượng cách mạng cơ động về địa điểm an toàn nên thỉnh thoảng chỉ có tiếng súng lác đác. Sau đó, chúng tôi có nhiệm vụ đi liên lạc và quan sát mặt trận ở nội thành, nắm thông tin và tập kết vị trí bí mật theo lệnh cấp trên”.

Khí thế kháng chiến tại Sài Gòn-Gia Định lúc bấy giờ tập trung ác liệt ở các mặt trận “vệ tinh”. Chỉ huy quân Pháp tại Sài Gòn từng hùng hổ tuyên bố “đánh nhanh thắng nhanh” hay “giơ gậy lên là Việt Minh chạy như vịt”, nhưng thực tế chúng bị giam chân gần một tháng trong thành phố. Ông Sáu Nhân hồi tưởng: “Ngày ấy chỉ có hai khu đô thị tập trung là Sài Gòn và Chợ Lớn, ngăn cách với các vùng lân cận (Gia Định, Tân Bình) và các tỉnh Đông Nam Bộ, Tây Nam Bộ bởi sông Sài Gòn và hệ thống kênh rạch chằng chịt. Vùng đô thị trung tâm kết nối với các địa phận xung quanh bằng những cây cầu trọng yếu như: Cầu Thị Nghè, cầu Bông, cầu Kiệu, cầu Nhị Thiên Đường, cầu Chữ Y… Để chặn địch phát triển phạm vi đánh chiếm, lực lượng cách mạng tổ chức thành các phòng tuyến: Phía đông kéo dài từ cầu Thị Nghè qua Cầu Bông, Cầu Kiệu; phía bắc-tây bắc chặn địch hướng Tham Lương, Hóc Môn; phía tây chặn địch hướng Cầu Tre, Phú Lâm, Bình Điền và phía nam từ Bình Đăng kéo dài tới Thủ Thiêm (nay là quận 2). Riêng khu vực An Phú Đông-Thạnh Lộc thuộc Gia Định (nay là quận 12) đã sớm là căn cứ địa kháng chiến nằm sát với Sài Gòn tạo thuận lợi cho nhiều lực lượng bám trụ chiến đấu lâu dài, trong đó có lực lượng của tỉnh Gia Định và Tổng công đoàn Nam Bộ”.

Ông Sáu Nhân dẫn chúng tôi trở lại Mặt trận cầu Thị Nghè (nối liền quận 1 và quận Bình Thạnh). Tại đây vẫn lưu giữ tấm bia đá cũ với nội dung thể hiện khí tiết hào hùng của quân, dân Sài Gòn chống lại kẻ thù xâm lược. Tại phòng truyền thống quận Bình Thạnh vẫn còn sa bàn tái hiện lại cảnh phòng tuyến được giăng ra bằng cây to, bụi rậm, bàn ghế, giường tủ, xe bò, xe kéo, quầy hàng… trên cầu. Mặt trận cầu Thị Nghè còn gọi là Mặt trận số 1, hay còn gọi tên là bộ đội Nguyễn Bân. Điểm chỉ huy của ông Nguyễn Bân đóng tại đình Cầu Sơn, mặt trận là chân cầu, mặt cầu Thị Nghè với những chàng trai mới từ 17 tuổi.

Hay tại Mặt trận cầu Chữ Y, quân và dân ta kiên cường giữ vững cầu không cho quân Pháp từ Chợ Lớn đánh chiếm ra phía quận 8. Mặt trận cầu Chữ Y đã trở thành một “bức tường thép” án ngữ vùng này, gây cho địch nhiều thiệt hại. Và khi lực lượng cách mạng rút hết về căn cứ theo kế hoạch bảo toàn lực lượng thì quân Pháp mới chiếm được cầu. Còn tại Mặt trận Cầu Kiệu, quân, dân Phú Nhuận vũ trang bằng các loại vũ khí thô sơ như súng trường, gậy gộc, tầm vông, giáo, mác… đã lập tuyến ngăn chặn địch ngay bên bờ kênh Nhiêu Lộc, mặt cầu và hai bên chân cầu. Mặt trận Cầu Kiệu đứng vững, kìm chân, tiêu hao địch trong suốt gần một tuần lễ tự vệ kháng chiến gây cho địch nhiều tổn thất nặng nề, dồn chúng sa vào thế trận chiến tranh nhân dân của ta…

Theo ông Sáu Nhân, với tinh thần chiến đấu kiên cường, chỉ trong một tuần lễ (từ ngày 23-9-1945), quân dân Sài Gòn-Chợ Lớn-Gia Định đã diệt hơn 300 tên địch, đốt phá nhiều xí nghiệp, công sở, kho tàng, chợ, các loại tàu lớn nhỏ, xe, một số cầu, đường… Bọn tay sai bị rượt đuổi, truy bắt, nghiêm trị. Viện binh chưa tới kịp, Pháp dựa vào Anh, lương thực, thực phẩm cạn kiệt, địch chịu nhiều tổn thất.

Ngày nay, đến với Bảo tàng TP Hồ Chí Minh, hình ảnh quân và dân Sài Gòn-Gia Định-Chợ Lớn với những vũ khí thô sơ như: Dao, mũi lao, rựa, phảng, cuốc, xẻng, tầm vông… chân không giày, rầm rập tiến trên khắp các nẻo đường được tái diễn đầy đủ qua những hình ảnh, hiện vật, mô hình. Tinh thần chiến đấu kiên cường, bất khuất, đoàn kết một lòng giữa quân và dân Sài Gòn trên các mặt trận đã trở thành biểu tượng cao đẹp của NBKC. Những cây cầu ngày ấy đã được xây dựng mới khang trang, hiện đại. Vùng đất tại các mặt trận đã là khu dân cư đông đúc, phát triển. 71 năm trôi qua, dấu tích NBKC chỉ còn lưu giữ tại các đài tưởng niệm hoặc qua tranh, ảnh, hiện vật tư liệu trong các bảo tàng. Những nhân chứng lịch sử ngày ấy, đa số đều đã về thế giới bên kia. Những người như ông Sáu Nhân hiện còn lại rất ít.

HÙNG KHOA