Chính tại nơi đây, ngày 19-8-1948, đơn vị Liên quân tình nguyện Việt-Lào được thành lập. Những năm tháng trên đất bạn, đơn vị chia nhỏ thành nhiều đội luồn sâu vào hậu cứ địch, cùng một lúc làm hai nhiệm vụ tuyên truyền và vũ trang.
Tôi may mắn có mặt trong buổi lễ hôm đó và được làm quen với một vị khách mời dáng cao, gầy, tóc bạc trắng: Bác Phạm Ngọc Khuê, 87 tuổi đến từ phường Phước Long, thành phố Nha Trang, là một trong số những đội viên đầu tiên. Bác Phạm Ngọc Khuê kể, quê gốc của bác ở Bình Tường, Tây Sơn, Bình Định. Ở tuổi hai mươi, bác xa gia đình đi hoạt động cách mạng. Lúc bác đang học bổ túc văn hóa ở Trường Trung học Bình dân miền Nam Trung Bộ thì có lệnh về tập trung ở Đề An để làm nhiệm vụ quốc tế bên nước bạn Lào. Một đơn vị mới được thành lập, là Liên quân tình nguyện Việt - Lào, có 196 chiến sĩ Việt và 44 chiến sĩ Lào Ít-xa-la. Buổi đầu được học tiếng cùng phong tục tập quán của nước bạn, thầy Xổm Ma-nô-viêng, đặc phái viên của Hoàng thân Xu-pha-nu-vông lên lớp dạy tiếng Lào trong vòng một tháng. Không sao quên được buổi chiều xuất quân hôm đó. Trong không khí trang nghiêm, nồng ấm tình đoàn kết Việt-Lào, mọi người lắng nghe những lời dặn dò chân tình của đồng chí Phạm Văn Đồng, đại diện Trung ương Đảng: “Đi giúp các bạn Lào đánh Pháp là tự giúp cho mình, cho nên các đồng chí phải đoàn kết nội bộ và phải vận động cho được nhân dân nước sở tại đứng lên kháng chiến thì mới giành được thắng lợi chung cho các dân tộc trên bán đảo Đông Dương. Chúc các đồng chí lên đường chân cứng đá mềm, hoàn thành vẻ vang nhiệm vụ mà Đảng, quân đội giao phó”. Ngay trong đêm hôm đó, đơn vị hành quân ra bến Giằng, phía tây Quảng Nam. Rồi nhiều ngày Tây tiến xuyên rừng, lội suối, trèo đèo, đoàn quân đã vượt qua biên giới đặt chân lên cao nguyên Bô-lô-ven thuộc tỉnh Chăm-pa-xắc.
Ông Phạm Ngọc Khuê (hàng giữa, thứ hai, từ trái sang) cùng cán bộ, chiến sĩ tình nguyện và chuyên gia Việt Nam chiến đấu ở Lào chụp ảnh kỷ niệm tại Bia di tích Quân tình nguyện Việt-Lào. Ảnh do nhân vật cung cấp.
Bác Phạm Ngọc Khuê nhớ lại: “Chăm-pa-xắc là tỉnh đông dân, giàu có, đẹp nhất Hạ Lào, nằm tách biệt hẳn bên tả ngạn sông Mê Công, dân số ước khoảng 20 vạn người (năm 1951) sinh sống trên 330 bản. Mùa khô năm 1952 là thời điểm ác liệt nhất, Pháp và bọn tay sai nống ra chiếm các địa bàn phía nam thị xã. Chúng sử dụng cả máy bay, khu trục, tàu chiến đánh vào thị trấn Mường Mun. Một số đồng chí cốt cán trong chi bộ xã Kẹo bị địch bắt, tra tấn, giết hại rất dã man. Trước sức ép của địch, các đội vũ trang ta rút cả về phía đông, trong quần chúng nảy sinh tâm lý bi quan và phong trào bị lắng xuống. Địch càng tỏ ra hung hãn, xuất hiện nhiều tên ác ôn chống phá cơ sở cách mạng, đặc biệt là tên Xu, Đồn trưởng đồn Mường Mun. Hắn từng theo đội tuyên truyền vũ trang của Đại đội trưởng Bun ở Chăm-pa-xắc cách đấy vài năm. Buổi đầu hắn tỏ ra hăng hái, tận tình, được tin cậy đề bạt đến chức Huyện đội trưởng. Đến khi địch trở lại nắm quyền kiểm soát thì hắn trở cờ rất nhanh. Vốn là người địa phương, Xu thông thạo địa hình, biết rõ quy luật hoạt động của ta và tình hình cơ sở cách mạng ở từng thôn, xã. Cho đến một ngày tháng 9-1952, lúc tôi và một đội viên tên là Hương, quê Quảng Ngãi đang ẩn trong khu rừng khộp, bỗng nghe phía làng có tiếng súng nổ đùng đoàng. Lát sau, hai bà mẹ hớt hải chạy đến báo: Thạo Mai, Thạo Xiêm vừa bị tên Xu bắn chết tại Noong Cà Tu rồi! Em Xiêm mới 15 tuổi, là cứu thương của đơn vị Liên Đại Xay, do không khai báo nơi đóng quân của đơn vị cũng bị hắn bắn vào đầu. Sau vụ đó, hắn còn dẫn quân phục kích giết thêm hai đồng chí là Đoàn Mai và Lương Viết Xiêm, cán bộ Việt kiều mới từ Thái Lan về. Quần chúng căm phẫn cực độ. Bàn bạc kỹ, chúng tôi đi đến quyết định phải trừng trị ngay tên ác ôn này.
Làng Xá Nôn chỉ cách đồn Mường Mun chừng một cây số, nửa đêm chúng tôi vào làng, tìm đến nhà mẹ Xú. Mẹ thầm thì cho biết quy luật hoạt động của bọn lính và tên Xu. Từ ngày sát hại được nhiều cán bộ ta, hắn chủ quan không ngủ ở đồn như trước mà hằng ngày về nhà. Nhà hắn chỉ cách đồn khoảng 100m, lại mới tu sửa, 4 cái cột hiên sát bên đường được quét vôi trắng toát rất dễ nhận ra. Diệt tên ác ôn đầu sỏ thì sẽ tạo được khí thế mới trong quần chúng, song nếu việc không thành, địch sẽ khủng bố trắng. Phải chuẩn bị kỹ và chắc thắng. Tôi, Hương được tổ công tác phân công trực tiếp “vào hang diệt cọp”. Năm trước, sau chiến thắng diệt đồn Thà Pười, tôi được Đại đội trưởng Thanh Hương tặng khẩu súng lục của Pháp chế tạo từ Thế chiến thứ nhất, nhãn hiệu Xanh-tê-chiên. Súng quá cũ, lại không có đạn, tôi có “sáng kiến” cưa ngắn đầu đạn súng cạc-bin rồi làm vòng đệm đệm vào cho chặt. Đã bắn thử, phát được phát xịt, song tôi tin trong số 6 viên trong ổ quay chắc chắn có viên nổ. Hương yểm trợ cho tôi, chỉ có con dao nhíp mở sẵn. Anh Phắt dân địa phương làm nhiệm vụ dẫn đường. Băng qua 3 cánh đồng đến đồn Mường Mun thì đã 3 giờ sáng. Phắt đi trước thăm dò rồi quay lại, chỉ về phía rừng dừa, nói với chúng tôi: Các anh có thấy ngọn dừa cao nhất ấy không? Nhìn cho kỹ, cứ nhắm vào ngọn dừa ấy mà tới, nhà của tên Xu ở dưới ấy đấy. Nói rồi, người dẫn đường quay trở về, bảo là sẽ đợi tin thắng trận.
Chúng tôi hành tiến rất nhanh, lọt vào rừng dừa trong làng. Ngước mắt tìm ngọn dừa cao nhất, đến đây mới biết mình ngốc quá, đã vào trong rừng rồi thì làm sao phân biệt cây nào cao, cây nào thấp. Sực nhớ lời mẹ Xú là nhà nó vừa quét vôi lại, tôi liền ra phía đường nhìn một lượt vào các ngôi nhà. Kia rồi, nhà hắn có 4 cái cột trắng rõ mồn một. Hai chúng tôi đi vòng phía sau nhà, lên cầu thang phụ. Đã thấy trên sàn thấp thoáng cái màn trắng, có tiếng ngáy khe khẽ phát ra. Tôi rút súng và đến bên, khẽ nâng tấm màn lên, Hương thì loay hoay bật máy lửa để nhìn cho rõ mặt tên ác ôn. Bỗng hắn mở choàng mắt. Đôi mắt lờ đờ nửa say nửa tỉnh ngây nhìn giây lát, rồi nhắm lại. Trống ngực tôi đánh dồn dập. Ánh lửa cho tôi thấy rõ bộ mặt phì nộn của tên Xu, hắn nằm mình trần, mặc chiếc quần đùi đen. Tôi nhằm vào đầu hắn, bóp cò. Cắc! Cắc! Tôi bóp cò hai lần, cả hai viên đạn đều lép. Xu bật choàng dậy. Tôi liền hướng mũi súng xuống phía ngực hắn, bóp cò tiếp. Đoàng! Hắn vật ngửa, giẫy đành đạch trong màn. Tôi và Hương vọt xuống nhà.
Sáng hôm sau cả Mường Mun, cả tỉnh Chăm-pa-xắc rung động khi nghe tin tên Xu bị bộ đội Ít-xa-la khử. Địch trong các đồn hoảng sợ, không dám ra ngoài, còn khí thế quần chúng lên mạnh. Phong trào ở phía nam Chăm-pa-xắc được phục hồi, chúng tôi thống nhất chủ trương chuyển hướng lên phía bắc, tạo thế liên hoàn cơ sở dọc tuyến bờ sông Mê Công”.
Kết thúc câu chuyện, bác Phạm Ngọc Khuê bảo với tôi, thời chống Pháp đến thời chống Mỹ, bác đã 3 lần sang làm nhiệm vụ ở tỉnh Chăm-pa-xắc. Trong hoạt động vũ trang tuyên truyền, Quân tình nguyện Việt Nam lấy thuyết phục, cảm hóa là chính, phải dùng đến vũ lực trừ khử như trường hợp tên Xu là rất hãn hữu. Năm 1986, bác nghỉ hưu từ Đoàn chuyên gia 959, ở Hà Nội một thời gian, bác chuyển vào Nha Trang sống với con cháu. Điền viên cảnh nhà, song trong ký ức của bác không khi nào quên những năm tháng tuổi trẻ hào hùng đầy gian khổ, sống, chiến đấu, hy sinh trên đất Lào mà bác coi như Tổ quốc thứ hai của mình.
HỒNG PHÚC