Cha ông Phạm Duy Toàn người Quảng Bình, mẹ người Hà Tĩnh, gặp rồi cưới nhau ở Luang Prabang (Lào) năm 1917. Cha ông Toàn học rộng, rành ngôn ngữ, được Tòa khâm sứ Pháp nhận làm thư ký, nên con cái mới được đi học. Collège Pavie ở Vientiane-nơi ông Toàn theo học- cũng là trường trung học duy nhất ở Lào khi đó. Ông Toàn nhớ lại: “Học sinh Pháp có trường riêng. Gặp mình ngoài phố, tranh nhau cái ghế đá hay bóng cây là tụi nó chửi mình là thằng mọi An Nam, thằng cu li mất nước”. Cậu bé Toàn còi cọc đen đúa chưa đủ 40kg lao vào giữa đám trò Tây, bị đạp cho mấy giày vào mạng sườn, bầm tím, rách cả mảng áo, bao lần vẫn không chừa, cứ bị chửi là đánh lại.

leftcenterrightdel
Đảng viên lão thành Phạm Duy Toàn.

Giữa năm 1939, người Việt ở Lào bắt đầu sơ tán về Trung Kỳ. Về nước, 3 năm sống và học ở Huế, ông Toàn nhớ nhất thầy dạy văn của mình, nhà thơ Thanh Tịnh, người đàn ông thấp nhỏ, lặng lẽ, nhưng mỗi lần nói về nỗi nhục mất nước là ứa nước mắt, gân guốc “như có lửa trong người”. Ông Toàn kể: “Thầy Tịnh kể chuyện phu cạo mủ cao su bị đánh đến chết, chúng tôi ngồi dưới nghe, uất và nhục. Chưa biết sẽ cứu nước thế nào, nhưng đứa nào cũng hô vang với thầy, thề cứu nước”. Khi ấy, cậu bé Toàn mới 13 tuổi.

Trở lại Lào năm 1942, các sân trường, khu chợ, đường phố đã rải đầy những tờ truyền đơn bằng tiếng Pháp, viết tay bằng mực đỏ trên những vuông giấy pơ-luya (pelure): “Quốc tế Cộng sản cử Nguyễn Ái Quốc về Đông Dương lãnh đạo cách mạng chống Pháp, giải phóng dân bị áp bức”. Người dân nhặt về, gấp làm 4, giấu vào ngực áo, truyền nhau xem. Nguyễn Ái Quốc trở thành hiện tượng trong giới học sinh khắp Đông Dương, trong đó có cả Collège Pavie. Cái tên ấy xuất hiện trong tất cả các cuộc trò chuyện của giới học sinh và bài giảng của các thầy giáo người Việt. Một không khí lạc quan, tin tưởng và hào hứng bao trùm trường học, “Việt Nam đã đến lúc vùng lên”.

Nhóm bạn hai nam, hai nữ cùng khóa, Toàn, Tùng, Quý, Lý chơi thân khi đó, cũng là nhóm bạn hay bị phạt vì gây gổ với học trò Pháp. Một hôm, trên đường đi học về, Quý quay sang hỏi: “Các cậu có muốn đi theo Nguyễn Ái Quốc không?”. Chẳng ai nghĩ ngợi lấy một giây mà nhanh nhảu đáp lời cô bạn: “Có chứ!”. Buổi tan trường hôm sau, họ hẹn ở gốc bàng đầu phố, đi bộ theo Quý ra tận ngoại ô. Tại một bãi đất rộng trồng toàn sắn hiện ra trước mắt, Quý nói sang sảng: “Cán bộ Việt Minh từ Thái Lan sang lập chiến khu ở đây. Bọn mình hãy tham gia!”.

Phan Thị Quý, cô bạn học bé nhỏ bước cùng nhau bao ngày đến lớp, hóa ra lúc ấy đã là đảng viên Đảng Cộng sản Đông Dương. Chiến khu Vườn Sắn, địa bàn hoạt động của tổ chức Việt Minh ở Vientiane cũng chính là khu vườn sau của mẹ Quý, bà Phan Thị Đĩnh, chị gái đồng chí Phan Trọng Tuệ (sau này là Phó thủ tướng Chính phủ nước Việt Nam Dân chủ cộng hòa).

Cha của Toàn khi đó vừa mất vì bạo bệnh, một mình mẹ Toàn đi làm bếp thuê nuôi 7 đứa con, nhưng luôn ủng hộ con trai theo cách mạng, “phải đánh cho chúng nó tơi bời, cho dân hết khổ”.

Từ hôm ấy, sau giờ học, Toàn cùng nhóm bạn đến chiến khu, học võ, bắn súng, ném lựu đạn, lăn lê bò toài đến tối đêm, vừa luyện tập vừa hát vang: Xếp bút nghiên lên đường tranh đấu/ Xếp bút nghiên coi thường công danh như phù vân. Cả chiến khu chưa đầy 60 người, chưa ai qua tuổi 30.

Trong nhiều mốc thời gian trôi qua đời mình, ông Toàn nhớ nhất buổi sáng chủ nhật đầu tiên của tháng 9-1945. Quảng trường trung tâm thủ đô nước Lào chật kín người. Hàng nghìn Việt kiều và người dân địa phương sửa soạn quần áo đẹp, mang theo những tấm cờ đỏ sao vàng thêu tay, tập trung chăm chú nghe tiếng loa phát thanh dẫn từ Quảng trường Ba Đình, Hà Nội.

“Toàn thể dân tộc Việt Nam quyết đem tất cả tinh thần và lực lượng, tính mạng và của cải để giữ vững quyền tự do, độc lập ấy”. Lời Chủ tịch Hồ Chí Minh vừa dứt, cả quảng trường im phăng phắc bỗng vang tiếng reo mừng. Cậu học trò Phạm Duy Toàn sờ tay lên mạng sườn, tấm áo bao lần bị học trò Tây đạp rách còn nguyên chỉ khâu, “nhưng giờ chúng tao đã không còn là bọn cu li mất nước”.

Niềm vui không được bao lâu, cuối năm 1945, thực dân Pháp trở lại Đông Dương, đóng thành các chốt quanh Vientiane. Những cô cậu học trò người Việt ở Vientiane mở đầu quãng đời cầm súng bằng các trận đánh ở đồn Nakha, bản Keun.

Quý bị địch bắn trúng, máu xối ra ở lưng và chân, chỉ kịp hô: “Hồ Chủ tịch muôn năm!” rồi bất tỉnh cạnh bụi tre. Toàn quay lại cõng bạn, xuyên qua tiếng đạn nổ rát tai, băng hơn 2km đường rừng ra bến sông Nậm Ngừm. Trận ấy, 24 người trong số họ hy sinh, chưa ai đến tuổi đôi mươi.

Vientiane thất thủ, Việt kiều Lào xuôi sông Mekong xuống vùng Nong Khai, Thái Lan để lánh nạn. Tình yêu đầu đời đến với Toàn. Xuân Lai, cô bạn kém 3 khóa ở Collège Pavie cũng từng tham gia Chiến khu Vườn Sắn, cũng được Toàn cõng khỏi vòng vây giặc trong trận bản Keun sống cách hai chái nhà ở khu sơ tán Nong Khai. Chuyện trò thâu đêm, nhưng cầm tay nhau vẫn run lên vì ngại.

“Cô Lai đẹp nổi tiếng thuở trung học, hai bím tóc dày, lại có nụ cười lấp lánh. Nhưng bà mẹ tôi không ưng, vì bố Lai theo Tây”-ông Toàn kể. Khi công cuộc sơ tán ổn định, Tổng hội Việt Minh muốn dựng lại chiến khu, làm dày thêm lực lượng ở Thái Lan phía dãy núi Dângrek, biên giới với Campuchia. Toàn nai nịt sẵn sàng chỉ đợi lúc lên đường, nhưng Lai lắc đầu: “Em không đi nữa”.

Phạm Duy Toàn dằn vặt giữa quyết định đi hay ở, rồi bắt đầu tránh mặt người yêu. Lai ngày nào cũng sang đập cửa tìm. Toàn bảo mẹ ra nói dối đang đi sang bản dạy học. Cách nhau có một cái vách nhà dựng bằng nứa, tiếng thổn thức của người yêu găm vào lòng cậu trai trẻ. Nhưng rồi Toàn vẫn quyết đi.

leftcenterrightdel
Phạm Duy Toàn (hàng trước, đầu tiên, từ trái sang) cùng các anh chị em khi còn ở Lào. Ảnh do nhân vật cung cấp

Lực lượng Việt kiều ở Thái Lan khi đó đã tập hợp được hàng chục nghìn người, lập thành 4 đội, đặt tên là Cửu Long 1, Cửu Long 2, Trần Phú và Ngô Quyền. Nhờ số tiền quyên được từ các tuần lễ vàng của kiều bào và sự ủng hộ của Chính phủ Thái Lan, 3 đội quân đầu tiên mang theo nhiều vũ khí và đạn dược, đi bộ theo đường mòn về tiếp sức cho chiến trường miền Nam. Ở lại Thái Lan sau năm 1946 chỉ còn đội quân Ngô Quyền, hình thành từ Chiến khu Dângrek, có nhiệm vụ tuyên truyền, làm dày lực lượng. Ông Toàn nhớ về Chỉ huy trưởng Chiến khu Dângrek, Giáo sư Trần Văn Giàu: “Dáng người cao gầy, tay chân đã ghẻ lở, đi cũng gãi, ngồi cũng gãi ngứa nhưng nói lời nào cũng hay và duyên lạ. Nghe chú Giàu nói chuyện cứ muốn nghe mãi, càng nghe càng thấy sáng óc, tỉnh người”.

8 năm lăn lộn khắp các cánh rừng rậm Thái Lan xây dựng căn cứ mới, tiêu diệt đồn địch, hàng chục lần ông Toàn cận kề với cái chết, khi thì gặp hổ, gặp voi, khi bị địch đuổi giết, rồi bọ cạp chích, rắn cắn không dưới 5 lần tưởng phải chặt cụt chân tay, nhưng rồi “chẳng hiểu sao vẫn thoát chết”.

Ông Toàn nghĩ mình mạng lớn, nhưng phần nhiều là nhờ những ân nhân địa phương. Giữa rừng phía tây bắc Campuchia, trong một đợt hành quân, ông cùng 4 đồng đội bị sốt rét, tóc rụng đã trọc cả đầu mà đi nửa quả núi mới thấy một nhà dân cheo leo trên đỉnh để tá túc.

“Nhớ mãi những sáng, 5 thằng nằm như chết giữa nhà, nhìn ra cửa, mặt trời ửng hồng. Phía bên kia chân núi là ông chủ nhà vác rựa vào rừng đào cây thuốc chữa sốt rét. Còn bà chủ nhà lom khom bên vách núi, nắm hương trên tay, vái tứ phương, nước mắt lưng tròng”. Ngày khỏi bệnh, chống gậy bước ra khỏi nhà, họ cúi đầu gọi ân nhân bằng cha mẹ.

Ban đầu không biết tiếng Khmer, mỗi lần tuyên truyền vũ trang, ông phải nhờ người địa phương phiên dịch. Sau này, ông cùng đồng đội học tiếng qua những tờ giấy dán trên lưng nhau, vừa hành quân, vừa học. Hơn một năm sau, họ đứng giữa những bản người địa phương, kêu gọi người dân gia nhập cách mạng bằng tiếng Khmer. Và chiến khu phía nam, tỉnh Kampong Speu được thành lập. Ông Toàn trở thành chỉ huy tiểu khu từ năm 1950 đến khi được tập kết về Hà Nội, năm 1954.

Năm 2019, ông Toàn tròn 70 năm tuổi Đảng. Chỉ vào tấm huy hiệu đặt trên giá sách, ông nhớ lại khung cảnh lễ kết nạp giữa rừng, ngày 19-8-1949, chẳng có gì ngoài phiến đá kê làm bàn và lá cờ Tổ quốc thêu tay. Ông Toàn cầm cuốn Điều lệ Đảng, nhắc lại Hịch tướng sĩ thay cho lời tuyên thệ: Dẫu cho trăm thân này phơi ngoài nội cỏ, nghìn xác này bọc trong da ngựa, ta cũng vui lòng.

THANH LAM