PGS, TS Bùi Nhật Quang, Ủy viên dự khuyết Trung ương Đảng, Chủ tịch Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam nhấn mạnh như vậy trong cuộc đối thoại cởi mở với chúng tôi trước thềm năm mới 2020-năm diễn ra đại hội đảng các cấp tiến tới Đại hội XIII của Đảng.
Trong căn phòng giản dị, ấm cúng tại trụ sở Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam ở số 1 Liễu Giai, Hà Nội, PGS, TS Bùi Nhật Quang thân tình tiếp chuyện chúng tôi. Khác với tưởng tượng ban đầu về những nhà khoa học đạo mạo, chậm rãi, kinh viện, ông khá gần gũi và linh hoạt. Vị Chủ tịch viện hàn lâm tuổi 45 luận giải nhiều vấn đề hóc búa của khoa học với những người “ngoại đạo” như chúng tôi mà dễ hiểu và “nhẹ như không”. Ông còn nhấn mạnh tinh thần “cháy sáng” trong khoa học với câu nói của nhà thơ lỗi lạc Thổ Nhĩ Kỳ Nazim Hikmet: “Nếu tôi không cháy lên, nếu anh không cháy lên, nếu chúng ta không cháy lên thì làm sao bóng tối trở thành ánh sáng”...
Trung tâm nghiên cứu khoa học, tư vấn chính sách và đào tạo lớn của Đảng, Nhà nước
Phóng viên (PV): Ông nhận nhiệm vụ người đứng đầu Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam cách đây chưa lâu và là chủ tịch trẻ nhất khi mới 44 tuổi. Cảm xúc và suy nghĩ của ông khi đó như thế nào?
PGS, TS Bùi Nhật Quang: Tôi rất xúc động được đồng chí Nguyễn Xuân Phúc, Ủy viên Bộ Chính trị, Thủ tướng Chính phủ trực tiếp đến dự lễ công bố và trao quyết định bổ nhiệm. Sự quan tâm đó không chỉ dành cho cá nhân tôi mà còn là cho giới khoa học nói chung, Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam nói riêng.
Thú thật là khi nhận nhiệm vụ, tôi vừa mừng, vừa có chút lo lắng nhưng cũng rất tự tin với những công việc sắp tới của cơ quan. Nhiệm vụ của viện hàn lâm ngày một nặng nề, không chỉ là trung tâm nghiên cứu lớn mà còn phải là trung tâm tư vấn chính sách của Đảng và Nhà nước, các nghiên cứu của viện phải góp phần làm sáng tỏ đường lối phát triển đất nước giai đoạn mới với tinh thần khoa học, đổi mới sáng tạo. Lĩnh vực quản lý của Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam tương đối rộng với 42 đầu mối trực thuộc, gồm nhiều viện chuyên ngành, cơ sở đào tạo, nhà xuất bản, bảo tàng, các viện nghiên cứu vùng… và hơn 2.000 cán bộ, công chức, viên chức, trong đó có nhiều nhà khoa học đầu ngành về KHXH, hầu hết đều là những người tâm huyết với công việc, được đào tạo cơ bản và có học hàm, học vị cao. Viện hàn lâm đã có bề dày truyền thống với nhiều nhà khoa học danh tiếng, lỗi lạc, luôn được Đảng, Nhà nước quan tâm, ủng hộ và ngày càng được chú trọng. Là người đứng đầu tập thể như thế, tôi rất vinh dự, tự hào nhưng cũng thấy trách nhiệm nặng nề của mình trong thực hiện nhiệm vụ được giao để cùng với Đảng ủy và ban lãnh đạo thúc đẩy sự phát triển của viện hàn lâm theo đúng hướng, tiếp tục khẳng định vai trò và những đóng góp của giới KHXH trong từng bước tiến của công cuộc đổi mới đất nước.
PV: KHXH là một lĩnh vực đặc thù. Nhiều đóng góp âm thầm, lặng lẽ và thành tựu cũng cần có độ trễ của thời gian qua thực tiễn kiểm chứng. Ông có thể nêu một số đóng góp cụ thể của viện trong những năm qua?
PGS, TS Bùi Nhật Quang: Nói ngắn gọn thì Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam có 3 chức năng, nhiệm vụ chính: Nghiên cứu khoa học; tư vấn chính sách và đào tạo nhân lực chất lượng cao về KHXH. Trong gần 70 năm từ ngày thành lập, viện đã qua nhiều lần đổi tên, tách, nhập. Ban đầu là Ban Nghiên cứu Lịch sử-Địa lý-Văn học, rồi Ban KHXH của Ủy ban Khoa học Nhà nước, Ủy ban KHXH Việt Nam, đến Trung tâm KHXH và Nhân văn Quốc gia, Viện KHXH Việt Nam và từ tháng 12-2012 là Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam. Viện có bề dày truyền thống và nhiều đóng góp quan trọng trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Trong những năm đổi mới, ở mỗi lĩnh vực, chuyên ngành đều có thành tựu xứng đáng. Ở đây, tôi chỉ xin nêu một số ví dụ cụ thể:
Trong giai đoạn 1988-1990, Việt Nam rơi vào tình trạng siêu lạm phát với những xáo trộn rất lớn về kinh tế-xã hội. Đứng trước tình hình đó, các nhà kinh tế của Ủy ban KHXH Việt Nam (Viện Kinh tế thế giới, Viện Kinh tế Việt Nam) đã nghiên cứu và là những tác giả tiên phong xây dựng đề án chống lạm phát. Đề án được thực hiện giúp Việt Nam sớm đưa lạm phát trở về mức một con số, từng bước ổn định kinh tế-xã hội, đưa đất nước vượt qua khủng hoảng.
Năm 2011, Văn kiện Đại hội XI của Đảng đánh giá cao vai trò của kinh tế tư nhân và lần đầu tiên khẳng định: “Kinh tế tư nhân là một động lực quan trọng của nền kinh tế”. Đây là chủ trương hết sức quan trọng, là kết tinh trí tuệ của Đảng, nhưng chúng tôi cũng tự hào rằng chủ trương đó được hình thành dựa trên nền tảng quan trọng là các nghiên cứu, kiến giải khoa học của viện hàn lâm, sau đó được xem xét, bàn thảo rộng rãi và được Đảng tiếp thu, thông qua.
Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam có nhiều đóng góp lớn trong lĩnh vực khảo cổ học, dân tộc học, nghiên cứu văn hóa, tôn giáo... với các nghiên cứu, phát hiện quan trọng, góp phần làm sáng rõ các giá trị lịch sử, văn hóa của đất nước, các vấn đề về quốc gia-dân tộc, tộc người, các vấn đề tôn giáo, tín ngưỡng… để xác lập luận chứng khoa học
khẳng định chủ quyền quốc gia dân tộc của Việt Nam. Hoàng thành Thăng Long với nhiều phát hiện khảo cổ đặc biệt và sau đó được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa thế giới cũng là từ những đóng góp của các nhà khoa học thuộc Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam…
Vấn đề “đại sự quốc gia” và tinh thần “cháy sáng” trong khoa học
PV: Năm 2020, chúng ta sẽ tiến hành đại hội đảng các cấp tiến tới Đại hội XIII của Đảng. Các văn kiện đại hội, nói như ông là vấn đề “đại sự quốc gia” sẽ được bàn thảo rộng rãi. Là người tham gia dự thảo một số văn kiện, ông tâm đắc với những nội dung mới nào?
PGS, TS Bùi Nhật Quang: Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam là một trong những cơ quan tham gia chính vào việc xây dựng các văn kiện của Đại hội Đảng XIII sắp tới. Cá nhân tôi thay mặt Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam là thành viên của Tiểu ban Văn kiện và Tiểu ban Kinh tế-Xã hội của đại hội. Có thể nói, dưới sự chỉ đạo của Ban Chấp hành Trung ương, Bộ Chính trị, Ban Bí thư, dự thảo văn kiện đã hình thành và trải qua một quá trình nghiên cứu, khảo sát công phu, được tiến hành xây dựng một cách bài bản, khoa học, tập trung trí tuệ của các cấp, các ngành, lãnh đạo, nhà khoa học và tới đây sẽ được thảo luận, lấy ý kiến rộng rãi. Cá nhân tôi cảm thấy tâm đắc một số nội dung trong quá trình nghiên cứu, đóng góp:
    |
 |
|
Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc với cán bộ Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam, tháng 11-2019. Ảnh: PHẠM KIÊN |
Dự thảo đã xác định được các mục tiêu phát triển tương đối rõ ràng cho đất nước, theo đó đến năm 2025, Việt Nam cơ bản trở thành nước công nghiệp theo hướng hiện đại, có thu nhập vượt ngưỡng thu nhập trung bình thấp; đến năm 2030 trở thành nước công nghiệp hiện đại, có thu nhập trung bình cao và đến năm 2045 trở thành nước phát triển, có thu nhập cao. Dù vậy, các khâu đột phá để đạt được kết quả phát triển vẫn còn gây tranh cãi. Theo đó, dự thảo vẫn giữ nguyên 3 khâu đột phá từ đại hội trước, trong khi giới khoa học đề xuất rất cần thiết phải bổ sung khâu đột phá thứ tư là về khoa học, công nghệ để thấy rõ hơn nữa tầm quan trọng của lĩnh vực này trong bối cảnh Cách mạng công nghiệp 4.0 với rất nhiều thời cơ và thách thức.
Một điều tôi tâm đắc là dự thảo Chiến lược phát triển kinh tế-xã hội 2021-2030 đã xác định một nội dung quan trọng liên quan tới KHXH, đó là: “Thúc đẩy phát triển mạnh mẽ KHXH và nhân văn để có cơ sở khoa học phục vụ tốt nhất sự nghiệp đổi mới, phát triển kinh tế-xã hội. Khơi dậy sức sáng tạo, nâng cao trách nhiệm và tôn trọng sự khác biệt trong công tác nghiên cứu KHXH và nhân văn”. KHXH gắn liền với chính trị, với nền tảng tư tưởng của Đảng nhưng lại đòi hỏi tư duy độc
lập để có thể sáng tạo. Tôn trọng sự khác biệt có nghĩa rằng có thể để các nhà khoa học nghĩ khác đi, đổi mới tư duy và từ đó mới có thể đổi mới, sáng tạo. Chúng ta cần cởi mở hơn. Tất nhiên, tôn trọng tự do tư tưởng nhưng phải đặt trong khuôn khổ của nền dân chủ XHCN, tự do nhưng không được tùy tiện, không đồng nghĩa với nói trái, làm trái.
Nội hàm của nền kinh tế thị trường định hướng XHCN trong văn kiện đại hội cũng sẽ tiếp tục được làm rõ và cụ thể hơn. “Vai trò chủ đạo của kinh tế nhà nước”, nhìn nhận về việc “kinh tế tư nhân là “một động lực quan trọng” cũng phải được hiểu một cách toàn diện, đúng đắn và đổi mới. Nhà nước nắm giữ những ngành, lĩnh vực trọng yếu và hướng tới chỉ nắm những phần, những khâu then chốt của lĩnh vực trọng yếu. Tức là nhiều khâu khác hoàn toàn có thể cho tư nhân làm. Cần hiểu rõ hơn kinh tế nhà nước không chỉ có doanh nghiệp nhà nước và khẳng định vai trò chủ đạo của kinh tế nhà nước còn bao hàm cả nội dung vị thế quốc tế của đất nước…
Chúng tôi kỳ vọng, các văn kiện lần này có cái nhìn thông thoáng hơn, tự do, cởi mở hơn với tinh thần đổi mới, sáng tạo, khơi thông các nguồn lực để đưa đất nước phát triển nhanh, bền vững trong giai đoạn mới.
PV: Chúng tôi nhớ, trong phát biểu hôm nhận nhiệm vụ Chủ tịch Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam, ông có trích lời nhà thơ Thổ Nhĩ Kỳ Nazim Hikmet: “Nếu tôi không cháy lên, nếu anh không cháy lên, nếu chúng ta không cháy lên thì làm sao bóng tối trở thành ánh sáng”. Với tinh thần này, trong xây dựng đội ngũ cán bộ nghiên cứu khoa học của viện, cần giải pháp nào để tạo động lực, khơi nguồn đam mê sáng tạo cho các nhà nghiên cứu KHXH?
PGS, TS Bùi Nhật Quang: Trong xây dựng nguồn nhân lực, phải chú ý hai vấn đề: Tinh thần đam mê, hy sinh và cơ chế, chính sách. Trong đó, với lĩnh vực KHXH phải nhấn mạnh tinh thần dấn thân, tâm huyết. Bởi lẽ, như trên tôi đã nói, thành quả của lĩnh vực này cần phải có thời gian và tích lũy trình độ kiến thức kinh nghiệm cũng phải qua một quá trình lâu dài. Giai đoạn đầu bao giờ cũng rất khó khăn vì “cơm áo không đùa với nhà khoa học”. Nếu vượt qua giai đoạn này và có thành quả, sẽ là cơ hội để cán bộ nghiên cứu tiến xa hơn. Bên cạnh đó, Đảng, Nhà nước cũng cần có cơ chế, chính sách quan tâm, đãi ngộ thỏa đáng với nhà khoa học và công tác nghiên cứu KHXH.
Xã hội vẫn nói nhiều về các công trình khoa học “cất ngăn kéo”. Đó là một thực tế, nhưng cũng phải nói rằng có khá nhiều công trình có giá trị nhưng vẫn rơi vào tình trạng như vậy, đơn giản là vì các đề xuất, kiến nghị chưa đến được với cấp có thẩm quyền có thể áp dụng. Điều quan trọng với các công trình khoa học có chất lượng là phải đến được đúng địa chỉ sử dụng. Những sản phẩm khoa học, các kiến nghị thiết thực của giới KHXH nếu được tôn trọng, ủng hộ và đưa vào thực hiện thì sẽ là sự động viên to lớn đối với các nhà khoa học.
Rất mừng là gần đây, nhiều đánh giá, kiến nghị quan trọng của Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam đã được Đảng, Nhà nước coi trọng, tiếp thu và thể hiện trong nhiều chủ trương, chính sách lớn để từ đó đi vào đời sống thực tiễn.
PV: Trân trọng cảm ơn ông!
HOÀNG TIẾN - QUANG KIÊN (thực hiện)