Người kết nối tình hữu nghị Việt – Đức

Tấm ảnh ghi lại chuyến thăm đó được lồng trong khung kính, đặt ở vị trí trang trọng tại phòng khách trong ngôi nhà của vợ chồng ông Trần Ngọc Quyên, nguyên Tham tán-Công sứ, Phó đại sứ Việt Nam tại Đức, ở phố Đội Cấn, TP Hà Nội.

Gặp Bác nơi đất khách

Dáng người đậm, giọng nói ấm áp, gương mặt phúc hậu, ông Trần Ngọc Quyên khiến người đối diện có cảm giác gần gũi ngay từ cái bắt tay chào hỏi đầu tiên. Bước vào phòng khách, tấm ảnh Bác Hồ với đôi mắt sáng, chòm râu dài quen thuộc tươi cười bên các vị đại diện nước chủ nhà và các cháu thiếu nhi người Việt tại một ngôi trường phía Đông nước Đức đặc biệt thu hút sự chú ý của chúng tôi. Thấy được sự tò mò của khách, ông Quyên vui vẻ kể: “Tấm ảnh này được chụp ở Trường Kathe-Kollwitz-Heim, ngày 29-7-1957, trong chuyến thăm chính thức của Chủ tịch Hồ Chí Minh tới CHDC Đức. Thật may mắn và cũng thật tự hào, trong số các em thiếu nhi được chụp ảnh cùng với Bác có vợ tôi là Lê Thanh Nga, khi ấy đang học tập tại trường này”.

Những năm 1954-1955, vừa bước ra khỏi cuộc kháng chiến chống Pháp, mặc dù đất nước đang chất chồng khó khăn nhưng Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nghĩ đến việc gửi những học sinh ưu tú ra nước ngoài học tập, tiếp thu khoa học kỹ thuật tiên tiến để sau này về phục vụ đất nước. Cuối năm 1955, hàng trăm học sinh đã lên đường sang các nước bạn học tập, trong đó có CHDC Đức. Cô bé Lê Thanh Nga, khi ấy mới 13 tuổi, là một trong số đó.

Ông Trần Ngọc Quyên giới thiệu những tư liệu sưu tầm về Chủ tịch Hồ Chí Minh. Ảnh: KHÁNH AN.

“Được các thầy cô thông báo sẽ đón một lãnh đạo cấp cao đến thăm trường, chúng tôi vô cùng háo hức, chuẩn bị luyện tập các tiết mục văn nghệ. Không ngờ vị lãnh đạo đó là Bác. Bác đến, Người dang tay như muốn ôm tất cả chúng tôi và căn dặn: “Các cháu phải cố gắng học tập để sau này về phục vụ đất nước!”. Chúng tôi dạ ran, hứa với Bác sẽ vượt mọi khó khăn để học tập thật tốt. Rồi chúng tôi quây quần ngồi quanh Bác kính yêu, tôi may mắn được ngồi rất gần Bác, thật không có niềm sung sướng nào bằng!”-bà Lê Thanh Nga tiếp lời chồng. Hôm đó là ngày bà Nga và các bạn không bao giờ quên. Đó là lần thứ hai bà được gặp Bác Hồ, lần thứ nhất là ngày 28-8-1955, trước khi lên đường sang CHDC Đức học tập và lần thứ ba vào tháng 8-1962, khi học xong trở về nước.

Khác với vợ mình, ông Trần Ngọc Quyên lại được “gặp” Bác rất nhiều lần qua các tư liệu về Người hoặc được nghe kể lại. Trong đó có câu chuyện đầy cảm động về sự ứng xử của Bác trong chuyến thăm CHDC Đức năm 1957. Dù lịch trình dày đặc các cuộc tiếp xúc theo nghi thức long trọng dành cho nguyên thủ quốc gia, Bác vẫn ưu tiên dành thời gian cho các hoạt động thăm hỏi các tầng lớp nhân dân, hay cho dừng xe để xuống trò chuyện với nhân dân TP Berlin. Đặc biệt là câu chuyện Bác nhường ghế cho vị đại diện cao tuổi nhất trong đoàn tháp tùng. Hôm ấy, để chuẩn bị đón Bác, ban tổ chức Trường Kathe-Kollwitz-Heim đã dựng lễ đài và trang trọng đặt một chiếc ghế danh dự đặc biệt dành cho Bác. Nhưng trong đoàn của bạn có một đại diện cao tuổi hơn Bác là cụ Otto Buchwitz, 78 tuổi, người từng là lãnh tụ của giai cấp công nhân Đức, từng bị hành hạ trong nhà tù của phát xít, đang là đại biểu Quốc hội cao tuổi nhất của CHDC Đức. Bác Hồ đã trân trọng và một mực mời cụ Otto Buchwitz ngồi vào vị trí đó...

Người kết nối tình hữu nghị Việt - Đức 

Năm 1964, đạt điểm cao trong kỳ thi đại học, ông Trần Ngọc Quyên vinh dự được cử sang CHDC Đức học tập. Năm 1965, bà Lê Thanh Nga cũng trở lại CHDC Đức. Họ cùng học tập tại Trường Đại học Kỹ thuật Dresden (TU Dresden). Từ những hoạt động chung của sinh viên trong trường hướng về Tổ quốc, ông bà đã gặp gỡ và cảm mến nhau.

“Năm 1969, chúng tôi được tin Bác từ trần. Ai cũng tiếc thương Bác vô hạn. Đoàn lưu học sinh Việt Nam chúng tôi đã lập bàn thờ Bác ngay trong ký túc xá sinh viên để mọi người, kể cả sinh viên Đức và quốc tế đến viếng. Ban giám hiệu Trường TU Dresden đã phối hợp với đoàn lưu học sinh Việt Nam tổ chức lễ truy điệu Bác rất trọng thể tại giảng đường chính của trường”-ông Quyên nhớ lại. Trong giờ phút thiêng liêng, đứng gác danh dự bên bàn thờ Bác, ông Quyên càng thấy rõ niềm tiếc thương và tình cảm kính yêu của mọi người dành cho Bác. Những ngày ấy, đi qua các sạp báo, từ báo trung ương đến báo địa phương, ông đều thấy tràn ngập một màu tang tóc. Dường như người dân Đức cùng để tang Bác và chia sẻ mất mát to lớn này với nhân dân Việt Nam! Ông quyết định chụp ảnh sự kiện này, sưu tầm các trang báo về lễ tang Bác, với ý nghĩ ban đầu là lưu lại làm kỷ niệm.

Sau khi được đọc và tham gia dịch Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh sang tiếng Đức, ông luôn tự nhắc nhủ bản thân phải nhớ đến trách nhiệm trong việc vun đắp cho tình hữu nghị, đoàn kết quốc tế trong sáng giữa hai nước. Từng ý và từng câu chữ trong Di chúc của Bác được dịch với chất lượng tốt nhất để chuyển tải trung thành nội dung và đúng với văn phong của Bác. Sau đó, theo đề nghị của Đảng ta, CHDC Đức đã giúp in 10.000 cuốn Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh bằng loại giấy tốt và trình bày giản dị nhưng rất trang trọng. Theo ông Quyên, hầu hết các thư viện, viện nghiên cứu; các bộ, cơ quan đảng và các tổ chức quần chúng ở trung ương của CHDC Đức cũng như các tỉnh ủy, huyện ủy Đảng Cộng sản Đức (SED)… đều nhận được bản Di chúc này. Năm 2017, tại thư viện của Cục Lưu trữ chính trị Bộ Ngoại giao CHLB Đức, ông đã tìm được một bản Di chúc như vậy.

Thời gian Bác mất, ông Quyên được gọi đến giúp Đại sứ quán Việt Nam tại CHDC Đức tổ chức lễ viếng Bác như lập bàn thờ, đón tiếp các đoàn và người dân nước bạn đến viếng Bác. Mọi yêu cầu rất gấp gáp của đại sứ quán như làm khung ảnh Bác, cung cấp vải đen, nến, sổ tang… đều được các cửa hàng dịch vụ ở thủ đô Berlin đáp ứng nhanh nhất và đầy đủ. Với ý định lưu lại tình cảm tốt đẹp của bạn bè quốc tế dành cho Bác, ông bắt đầu sưu tầm một cách có hệ thống các tư liệu về Người. Khi công tác tại Đại sứ quán Việt Nam ở Berlin hay Bonn cũng như trong những lần trở lại Đức sau khi đã nghỉ hưu, ông đều dành nhiều thời gian đến các cơ quan lưu trữ, các tổ chức, gặp gỡ bạn bè Đức, nhất là những người đã từng công tác ở Việt Nam và có vinh dự được gặp Bác để sưu tầm tư liệu... Đến nay, có thể nói ông đã sưu tầm được gần như toàn bộ các tư liệu như thư, điện trao đổi giữa lãnh đạo Việt Nam với lãnh đạo CHDC Đức thời gian Bác Hồ còn sống; các văn bản, quyết định vinh danh Chủ tịch Hồ Chí Minh sau khi Người qua đời được ghi trong biên bản các cuộc họp Bộ Chính trị Đảng SED, hàng trăm bài báo (đặc biệt về chuyến thăm CHDC Đức năm 1957 và khi Bác qua đời tháng 9-1969), hàng chục cuốn sách viết về Người, rồi phim, ảnh, tranh, tượng, phù điêu chân dung Bác...

Trong quá trình sưu tầm tư liệu và các kỷ vật về Bác, ông Quyên được biết thêm nhiều điều thú vị về tình cảm của nhân dân Đức đối với Bác. Theo tìm hiểu của ông, có lẽ CHDC Đức là nước duy nhất có Huy chương Hồ Chí Minh để tặng thưởng không chỉ các cá nhân và tổ chức ở CHDC Đức mà ở cả các nước khác có thành tích xuất sắc trong hoạt động đoàn kết quốc tế. Ông rất vui mừng và tự hào khi tìm hiểu ra, ở CHDC Đức có ít nhất 6 thành phố có Đường Hồ Chí Minh, 6 trường học mang tên Hồ Chí Minh, 2 con đường chạy qua các khu rừng nối hai địa phương với nhau đã được người dân gọi tên là “Đường Hồ Chí Minh”, nhiều đơn vị sản xuất và một đơn vị của Quân đội quốc gia nhân dân CHDC Đức là Trung đoàn huấn luyện bộ đội biên phòng cũng được mang tên Hồ Chí Minh...

Lê Thanh Nga (ngồi hàng đầu, thứ ba, từ trái sang) trong bức ảnh chụp với Bác Hồ ở Đức, năm 1957. Ảnh do nhân vật cung cấp.

Trong quá trình tìm kiếm tư liệu, ông đã nhận được sự giúp đỡ nhiệt tình của nhiều cá nhân và tổ chức, bạn bè Đức… Ông nói mình may mắn được hợp tác và kết thân với nhiều người bạn Đức đã dành cả trái tim cho Việt Nam. Như ông Willi Zahlbaum, cố Tổng thư ký Ủy ban Việt Nam, linh hồn của phong trào đoàn kết với Việt Nam ở CHDC Đức, người đã có vinh dự ngày 23-1-1969 được trực tiếp báo cáo với Bác Hồ về phong trào đoàn kết với Việt Nam và được Bác Hồ ký tặng ảnh chân dung của Người mà ông gọi đó là “kỷ niệm quý giá nhất của tôi”. Năm 1975, Willi Zahlbaum được Nhà nước ta tặng thưởng Huân chương Hữu nghị. Hay bà Sybille Weber, cố Tổng thư ký tổ chức “Hành động giúp đỡ Việt Nam” (HAV), người được Nhà nước ta trao tặng Huân chương Hữu nghị vì đã hoạt động không mệt mỏi trong các phong trào quyên góp giúp đỡ cả tinh thần và vật chất, như thuốc men, thiết bị y tế cùng hơn một trăm dự án lớn nhỏ cho nhân dân Việt Nam trong và sau chiến tranh.

Với hàng nghìn tư liệu, hiện vật sưu tầm được tại Đức về Chủ tịch Hồ Chí Minh, về mối quan hệ Việt Nam-Đức và tình đoàn kết với Việt Nam, ông Quyên đã trao tặng lại hơn 10 bảo tàng và khu lưu niệm, trung tâm lưu trữ trong cả nước. Hiện nay, với cương vị Ủy viên Ban tư vấn của Ban chấp hành Hội Hữu nghị Việt Nam-Đức, ông Trần Ngọc Quyên vẫn nhiệt tình trong các hoạt động ngoại giao nhân dân, góp phần vào việc tăng cường quan hệ hợp tác với các đối tác Đức và tình hữu nghị, hiểu biết lẫn nhau giữa nhân dân hai nước theo tinh thần đối tác chiến lược đã được thiết lập…

HẢI MINH