Đọc tập bản thảo cũng như nhờ sự giúp đỡ của anh Trần Bạch Đằng, tôi có cơ hội được gặp và trò chuyện với một số nhân chứng của thời kỳ cách mạng sôi nổi những năm 40 của thế kỷ trước. Họ đều khẳng định, cho đến 22 giờ ngày 24-8-1945, toàn bộ chính quyền ở thành phố Sài Gòn-Chợ Lớn và Gia Định đã về tay nhân dân. Qua câu chuyện họ kể, tôi mường tượng rất rõ ràng về ngày hội của quần chúng nhân dân năm ấy...
Theo lệnh của Ủy ban khởi nghĩa, thành phố “mở rộng cửa” cho đại biểu của các tỉnh tiến vào Sài Gòn tham gia cuộc biểu tình tuần hành diễn ra sáng 25-8-1945. Từ đêm 24-8, cả thành phố rung chuyển dưới bước đi và tiếng hát, tiếng hô khẩu hiệu của hàng vạn quần chúng nhân dân.
“Cách đó mấy hôm, chúng tôi đã tổ chức cuộc họp lần thứ hai với đại biểu các đảng phái thân Nhật tại trụ sở Thanh niên tiền phong ở số 14 đường Charner (nay là đường Nguyễn Huệ). Chúng tôi tập trung lực lượng cảnh sát đến “tổng hành dinh” để nghe phổ biến nhiệm vụ bảo vệ đoàn biểu tình quần chúng ngày hôm sau, giữ vững an ninh-trật tự đường phố trong suốt ngày có diễu hành quần chúng. Tất cả cảnh sát phải mặc đồng phục đại lễ, mang súng ngắn giống nhau, có lực lượng kiểm soát vũ trang đầy đủ, di chuyển nhanh chóng để xử lý tình huống”, anh Trần Bạch Đằng kể.
Mặc dù đã có thông báo mỗi tỉnh Nam Bộ cử 50 đại biểu tham gia cuộc diễu hành ở Sài Gòn nhưng hầu hết các tỉnh đều vượt chỉ tiêu từ 100 đến 200 người. Các đại biểu đa số đều mang theo lương thực để tự túc nhằm giảm bớt gánh nặng cho ban tổ chức. Mới 5 giờ sáng hôm ấy, Sài Gòn đã thức giấc trong một biển người với cờ đỏ sao vàng (cờ Việt Minh), cờ đỏ búa liềm (cờ Đảng)... nườm nượp kéo về trung tâm.
Dẫn đầu đoàn biểu tình là các đồng chí trong Xứ ủy Nam Bộ, Kỳ bộ Việt Minh, đại biểu các đảng phái, tôn giáo... Khi đã đông đủ, đoàn khởi hành lúc 8 giờ sáng từ Ủy ban khởi nghĩa ở số 6 phố Colombert (nay là đường Alexandre de Rhodes) diễu hành đến dinh Đốc lý Sài Gòn. Các khối quần chúng vừa đi vừa hô khẩu hiệu và hát vang những bài ca cách mạng. Mỗi khi đoàn diễu hành ngang qua trụ sở Thanh niên tiền phong của các nhà máy, trường học, đơn vị, cơ quan (đều đã được trang hoàng rực rỡ từ hôm trước) thì các đội bảo vệ của Thanh niên tiền phong ở đây liền phất cờ chào mừng đoàn. Người ta thấy đủ mặt các tầng lớp xã hội trong đại gia đình dân tộc Việt Nam đã xuống đường xếp thành hàng theo khối từng đơn vị, địa phương, có cả người điều khiển đi đứng, hô khẩu hiệu và khởi xướng các bài hát cách mạng.
Công nhân, công chức ăn mặc chỉnh tề đi thành đội ngũ chặt chẽ, có lực lượng bảo vệ. Nông dân lao động của Sài Gòn và các tỉnh ăn mặc đa dạng, cũng là lực lượng hùng hậu nhất. Các cựu chiến sĩ Nam Kỳ khởi nghĩa năm 1940 mang theo những khẩu súng đã sét gỉ moi từ dưới đất lên, bên cạnh dao, mác, gươm, mã tấu không đồng bộ. Một số nông dân mặc võ phục, tức là chân có quấn xà cạp, bụng đeo thắt lưng to. Ai cũng có vũ khí dù là thô sơ nhất, phổ biến là gậy tầm vông vót nhọn, phần lớn giắt luôn trên vai những đòn bánh tét tiếp tế và những chai nước uống.
Đặc biệt, người ta còn thấy nhiều học sinh trong bộ đồng phục các trường mang cả kèn, trống theo để đánh nhịp đi cho quần chúng diễu hành. Một nhóm người Pháp thuộc Câu lạc bộ Nghiên cứu Chủ nghĩa Mác ở Sài Gòn; một số tù binh Anh, Mỹ có thiện chí bị Nhật giam ở khám Chí Hòa cũng xin được tham gia diễu hành để tỏ lòng ủng hộ cuộc đấu tranh giành độc lập của nhân dân Việt Nam... Hình ảnh này khiến tôi liên tưởng tới buổi sáng 18-8-1945 ở quê hương Hà Tĩnh, khi tôi mới trở về sau 5 năm vào Huế học tại Trường nữ sinh Đồng Khánh. Tại thị xã Hà Tĩnh (nay là TP Hà Tĩnh), cuộc mít tinh được triệu tập từ sớm, bà con đến dự rất đông. Tôi vô tình đứng đầu hàng và đã trở thành một trong những người dẫn đầu đoàn mít tinh. Khi lá cờ đỏ sao vàng được kéo lên. Với nét mặt rắn rỏi, cương quyết, tất cả đứng im, trật tự trong giờ phút thiêng liêng ấy. Sau bài diễn thuyết của thầy giáo Nguyễn Danh Dương, hàng trăm con người khí thế rầm rộ tiến vào tòa Công sứ nằm ở trung tâm thị xã Hà Tĩnh!
Trở lại Sài Gòn hôm ấy, trước khí thế hiên ngang của quần chúng cách mạng lại có cảnh sát bảo vệ, bọn Pháp kiều hoảng sợ đóng kín cửa không dám ló mặt ra. Giáo sư Trần Văn Giàu, nguyên Bí thư Xứ ủy Nam Kỳ, nguyên Chủ tịch Ủy ban Kháng chiến Nam Bộ kể trong hồi ký: “Chúng tôi quá đỗi vui mừng vì không tưởng tượng rằng có thể tổ chức được một cuộc diễu hành với sự tham gia của đông đảo quần chúng cách mạng như thế mà vẫn giữ được trật tự nghiêm chỉnh. Theo dự kiến, khoảng 11 giờ hôm đó, chính quyền cách mạng sẽ trình diện với đồng bào để được sự ủng hộ của toàn dân”.
Đúng thời gian đã định theo kế hoạch, các đoàn theo vị trí của mình tập trung trước Phủ Toàn quyền chạy dài tới sở thú và cả vùng xung quanh. Đại diện Ủy ban khởi nghĩa đọc lời chào mừng đồng bào, thông báo rằng toàn bộ chính quyền đã về tay nhân dân trong đêm 24-8-1945. Từ ban công của dinh Đốc lý, bác sĩ Phạm Ngọc Thạch, đại diện Kỳ bộ Việt Minh Nam Bộ chậm rãi đọc rõ ràng đến 3 lần danh sách của Ủy ban Hành chính lâm thời Nam Bộ gồm 9 người, do Kỳ bộ Việt Minh cử ra. Sau mỗi lần đọc, hàng chục vạn quần chúng hò reo và vỗ tay thông qua nhiệt liệt, công nhận thành phần của chính quyền mới là chính quyền hợp pháp.
Ngoài ra, danh sách cụ thể cũng được kẻ lên bảng vàng danh dự của một cái đài cao bằng gỗ và vải đỏ do kiến trúc sư Huỳnh Tấn Phát thiết kế, dựng tại ngã tư Charner-Bonard (nay là ngã tư Nguyễn Huệ-Lê Lợi). Sau khi danh sách được công bố, Chủ tịch Ủy ban Hành chính lâm thời Trần Văn Giàu đã có bài nói chuyện trước toàn thể quần chúng, trong đó tuyên bố: “Thay mặt cho Mặt trận Việt Nam độc lập đồng minh miền Nam, chúng tôi nhận trách nhiệm nắm giữ chánh quyền ở Nam Bộ đến ngày triệu tập xong Quốc hội sẽ giao lại cho đại biểu toàn quốc... Bây giờ sự nghiệp về tay rồi nhưng còn phải chờ sức nỗ lực làm việc và phấn đấu của ta thì nó mới vững bền và rực rỡ. Việt Nam độc lập muôn năm!”.
“Tiếng hô vang đáp lời của cả một rừng người hôm ấy luôn văng vẳng trong trí nhớ, như tiếp thêm sức mạnh để chúng tôi tiếp tục đi qua nhiều thời điểm gian khó trong quá trình hoạt động cách mạng. Một chính quyền do chính tay quần chúng cách mạng tự giành lấy và bảo vệ, đã công khai hoạt động ở Sài Gòn trong bối cảnh như thế. Sau này nghĩ lại, chúng tôi thấy hành động đọc danh sách chính quyền để nhân dân thông qua chứa đựng một ý nghĩa sâu sắc và có tầm chiến lược rõ ràng. Cảm xúc mạnh mẽ, dồn nén, một niềm vui sướng tràn đầy của hàng triệu người vùng dậy từ kiếp nô lệ, cho dù hàng chục năm đã trôi qua mà vẫn còn hiện rõ trong hồi ức của các lão thành cách mạng chúng tôi”-đồng chí Trần Bạch Đằng cho biết.
Nhà văn NGUYỆT TÚ