Giáp Tết Nguyên đán Kỷ Sửu, tôi đi cùng đoàn cựu chuyên gia, cựu cán bộ quân tình nguyện Việt Nam tại Lào thăm căn cứ địa cách mạng Sầm Nưa. Điều gây ngạc nhiên nhất cho tôi là trong đoàn có Đại tá Quách Bá Đạt, nhưng các cựu chiến binh Lào lại gọi ông là “Tướng Đạt”. Nhiều tướng lĩnh của bạn gọi ông là “Tiến sĩ kinh tế” mặc dù ông chưa có bằng tốt nghiệp phổ thông.

Tìm hiểu các cựu chiến binh Lào, tôi được biết danh hiệu “Tướng Đạt” và “Tiến sĩ kinh tế” do chính Chủ tịch Đảng Nhân dân Cách mạng Lào Cay-xỏn Phôm-vi-hản đặt.

Người chấp bút viết hai phương án giành chính quyền ở Lào

Đại tá Quách Bá Đạt sinh ra ở Việt Nam nhưng từ năm 19 tuổi cho đến lúc nghỉ hưu, cả quãng đời gần 40 năm quân ngũ của ông đều gắn bó với nước bạn Lào. Từ việc chiến đấu ở Hạ Lào (giai đoạn 1951-1954), rồi trở thành chuyên gia quân sự ở hai tỉnh tập kết Sầm Nưa và Phông Xa Lỳ (1955-1956), giáo viên văn hóa cho bạn Lào (1957-1958). Từ năm 1959 cho đến lúc nghỉ hưu (1989) ông là chuyên gia quân sự tại Bộ chỉ huy tối cao (sau gọi là Bộ Quốc phòng Cộng hòa dân chủ nhân dân Lào). Chính vì gần như cả cuộc đời gắn bó với nước Lào mà ông am hiểu về nước Lào và con người Lào nhiều hơn quê hương Bình Định của mình. Nhiều người cứ tưởng ông là “người Lào gốc Việt”. Do hiểu biết sâu rộng về tình hình cách mạng Lào cộng với tư chất thông minh của mình mà nhiều lần ông được Chủ tịch Đảng Nhân dân Cách mạng Lào Cay-xỏn Phôm-vi-hản mời làm thư ký giúp việc soạn thảo những văn kiện quan trọng, trong đó có văn kiện “Hai phương án giành chính quyền ở Lào”. Văn kiện này được ông chắp bút, Chủ tịch Cay-xỏn Phôm-vi-hản trực tiếp sửa chữa hoàn chỉnh và trình Bộ Chính trị Đảng Nhân dân Cách mạng Lào phê duyệt; sau đó ông còn giúp Chủ tịch Cay-xỏn Phôm-vi-hản soạn thảo 11 Chỉ thị hướng dẫn các địa phương giành chính quyền.

Đại tá Quách Bá Đạt (ngoài cùng bên trái) gặp mặt các đồng đội tại căn cứ địa Sầm Nưa (Lào).

Thực hiện “Hai phương án giành chính quyền” và 11 Chỉ thị hướng dẫn, việc giành chính quyền của Đảng Nhân dân Cách mạng Lào đã thành công. Trong bữa tiệc mừng thắng lợi của cách mạng Lào được tổ chức vào tối 1-9-1975, trước đông đảo các cán bộ cao cấp của Đảng Nhân dân Cách mạng Lào, Chủ tịch Cay-xỏn Phôm-vi-hản đã ca ngợi công lao của Đại tá Quách Bá Đạt và gọi Đại tá Đạt là “Nai phôn Đạt”, có nghĩa là “Tướng Đạt”. Cái tên “Nai phôn Đạt” bắt đầu từ đó.

Khởi xướng phương thức sản xuất kinh doanh theo cơ chế thị trường

Cũng giống như Việt Nam, sau khi giải phóng hoàn toàn đất nước, do vết thương chiến tranh cộng với cơ chế quản lý không phù hợp, Lào rơi vào cuộc khủng hoảng kinh tế (giai đoạn 1976-1980). Đang là chuyên gia quân sự của Bộ Quốc phòng Lào, Đại tá Quách Bá Đạt được đồng chí Cay-xỏn Phôm-vi-hản mời đến giao nhiệm vụ nghiên cứu tổ chức mô hình quân đội làm kinh tế. Sau một thời gian tìm hiểu tình hình, Đại tá Quách Bá Đạt đã đề xuất ý kiến tổ chức mô hình công ty làm kinh tế của quân đội Lào theo phương châm phát huy tài nguyên rừng sẵn có, tổ chức khai thác, chế biến lâm sản xuất khẩu và trồng rừng, phát triển kinh tế rừng theo phương thức “Hợp tác toàn diện với Việt Nam, mở đường sang hướng Đông, chấn hưng miền núi”. Mô hình sản xuất kinh doanh theo cơ chế thị trường, hạch toán tự trang trải mọi chi phí hoạt động. Dự thảo đề án do Đại tá Quách Bá Đạt chuẩn bị đã được Chủ tịch Cay-xỏn Phôm-vi-hản bổ sung, hoàn thiện và trình Bộ Chính trị Đảng Nhân dân Cách mạng Lào (tháng 2 năm 1984). Đến tháng 8 năm 1984, Công ty Chấn hưng miền núi của quân đội Lào được thành lập và Đại tá Đạt làm chuyên gia của Công ty này. Sau mấy năm, Công ty Chấn hưng miền núi đã phát triển vượt bậc, trở thành điển hình của toàn quốc về xây dựng kinh tế theo cơ chế thị trường. Năm 1987, Công ty thu lãi ròng 12 triệu USD. Mô hình hoạt động của Công ty đã được nhân rộng ra đối với các doanh nghiệp khác trong cả nước Lào.

Đánh giá hoạt động của Công ty Chấn hưng miền núi, Chủ tịch Cay-xỏn Phôm-vi-hản đã khẳng định, “Nai phôn Đạt” xứng đáng là “Tiến sĩ kinh tế”. Từ đấy các bạn Lào thường gọi Đại tá Quách Bá Đạt là “Tiến sĩ kinh tế”.

“Quan võ thích văn”

Đó cũng là một danh hiệu do các bạn Lào tặng cho Đại tá Quách Bá Đạt. Vốn thừa hưởng cái gien thơ phú của người bác ruột là nhà thơ Quách Tấn, Đại tá Đạt có tâm hồn rất… nghệ sĩ. Cả cuộc đời gần như đều làm nhiệm vụ tác chiến, nhưng ông vẫn có thời gian làm thơ, viết sách. Ông đã sưu tầm được một tập truyện cổ tích Lào, một tập ca dao, tục ngữ Lào, viết một cuốn sách về đặc điểm kinh tế-xã hội các tỉnh của Lào.

Về hưu, ông lại càng có thời gian cho việc làm thơ. Thơ của ông đã từng được giải trong các cuộc thi ở thị xã Cẩm Phả và tỉnh Quảng Ninh.

Nhân dân ở thị xã Cẩm Phả (nơi ông sống hiện nay) không thể ngờ rằng ông đại tá già khỏe mạnh với bộ râu tóc trắng như cước hằng ngày vẫn nuôi lợn, trồng rau… lại được Chủ tịch Đảng Nhân dân Cách mạng Lào gọi là “Tướng” và “Tiến sĩ kinh tế”.

Bài và ảnh: ĐỖ PHÚ THỌ