Hơn 6 năm trước, vào 20 giờ ngày 10-3-2014, má Năm-Bùi Thị Mè đã từ giã chúng ta ở tuổi 93. Má sinh năm 1921, quê ở xã Quới An, huyện Vũng Liêm, tỉnh Vĩnh Long, song trưởng thành và hoạt động nghề giáo tại Trà Vinh. Từ nhỏ, má Năm Mè đã được nuôi ăn học chu đáo. Vốn thông minh, bà học nhanh qua bậc tiểu học rồi lên Vĩnh Long tiếp tục học Trường Nữ học đường Vĩnh Long đậu nội trú và sau 4 năm thi đỗ bằng thành chung lên học Trường Nữ trung học Gia Long (nay là Trường THPT Nguyễn Thị Minh Khai, quận 3, TP Hồ Chí Minh).
Mấy lần chúng tôi đến thăm nhân Ngày Nhà giáo Việt Nam (20-11), má hay kể chuyện cho chúng tôi nghe. Dù khi đó đã hơn 90 tuổi nhưng má Năm Mè vẫn không quên những chuyện hơn 70 năm trước. Má kể: Năm 1946, khi thực dân Pháp trở lại xâm chiếm Nam Bộ, vợ chồng má với danh nghĩa là những thương gia, đã có những hoạt động hợp pháp để ủng hộ kinh tế kháng chiến. Đầu tiên, má bắt tay vào mở một trường trung học tư thục ở xã Long Đức, huyện Châu Thành, tỉnh Trà Vinh, do má làm hiệu trưởng. Đó là năm 1950, khi má ở tuổi 29. Bề ngoài là một trường trung học để tránh con mắt dò xét của mật thám Pháp, nhưng bên trong trường là một cơ sở hợp pháp của Tỉnh ủy Trà Vinh. Năm 1955, Tỉnh ủy Trà Vinh bố trí cô Hiệu trưởng Bùi Thị Mè làm Tổng thư ký Hội Phụ nữ của tỉnh và là Ủy viên Ban Chấp hành Hội Chẩn tế-Xã hội của tỉnh Trà Vinh, một tổ chức hội yêu nước sớm nhất tại Nam Bộ.
Từ những năm 1950-1957, má đã hoạt động hợp pháp dưới sự lãnh đạo trực tiếp của Tỉnh ủy Trà Vinh. Khi chính quyền của Ngô Đình Diệm nghi ngờ cơ sở của má tiếp tay cho cộng sản nên ra lệnh đóng cửa trường với lý do hiệu trưởng thân “cộng”, toàn Ban giáo sư thân “cộng”, dạy đường lối chống chính phủ Sài Gòn. Bằng sự khôn khéo, thông minh, má về ngay Sài Gòn tìm gặp được bộ trưởng bộ giáo dục của chính quyền Ngô Đình Diệm để chất vấn, tố cáo chính quyền địa phương (lúc đó má vẫn chưa bị lộ), tạo một thế hợp pháp trong hoạt động bán công khai. Từ đó, má tiếp tục dạy học và hoạt động công khai trong giới trí thức yêu nước ngay tại Sài Gòn.
Tháng 12-1960, Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam ra đời. Được Tỉnh ủy Trà Vinh giới thiệu, má Năm vào công tác ở Khu ủy Tây Nam Bộ, được đề cử là Ủy viên Ủy ban Dân tộc giải phóng miền Nam khu Tây Nam Bộ. Năm 1964, má được Trung ương Cục miền Nam rút về tham gia công tác tuyên truyền đối ngoại-Ban Tuyên huấn Trung ương Cục miền Nam. Lúc này, tại Trung ương Cục, má Năm Mè là nữ nhân sĩ thành thạo tiếng Pháp nên được tổ chức bố trí sang phụ trách Ban Phụ vận Trung ương Cục miền Nam. Năm 1965, tại Đại hội Phụ nữ Giải phóng miền Nam, má được bầu vào Ban Chấp hành Hội Phụ nữ Giải phóng, đồng thời được phân công kiêm nhiệm vụ Phó chủ tịch Hội Nhà giáo yêu nước miền Nam Việt Nam.
Những năm ấy, sau 3 lần ra họp và làm việc tại Thủ đô, má được đến thăm Bác Hồ. Người quan tâm, thăm hỏi từng người con, cháu miền Nam đang thiếu thốn nhiều thứ. Má Năm đã báo cáo với Bác Hồ nhiều vấn đề chủ chốt trong phong trào cách mạng giải phóng dân tộc ở miền Nam. Nghe tin má Năm có 3 con trai và chồng hy sinh trên chiến trường, 1 con trai bị thương, Bác rất cảm động. Người động viên má Năm, động viên chị em miền Nam anh hùng cùng chung sức đóng góp vào cuộc kháng chiến, đi đến thắng lợi. Những lời dặn của Bác như cách tổ chức hội phụ nữ, giải pháp vận động chị em tại vùng đô thị, vùng địch tạm chiếm để tham gia đông đảo vào phong trào... trong những lần được Bác cho gọi gặp, má Năm Mè luôn nhớ và khắc sâu.
Một kỷ niệm sâu sắc mà má Năm vẫn nhớ rõ là cả 3 lần má ra Thủ đô Hà Nội, lãnh đạo Trung ương đều bố trí cho má Năm tiếp xúc với nhiều đoàn phụ nữ quốc tế, để họ hiểu thêm về cuộc đấu tranh chính nghĩa của nhân dân miền Nam. Lần nào phụ nữ miền Nam ra, Bác Hồ cũng cho mời chị em trong đoàn đến gặp, ăn cơm, kể chuyện cho Bác cùng nghe về đồng bào miền Nam, phụ nữ miền Nam.
Năm 1974, theo yêu cầu của Đảng, của cách mạng cần mở rộng công tác tuyên truyền đối ngoại về cuộc đấu tranh chống Mỹ, cứu nước, má Năm Mè được Trung ương Cục cử ra Hà Nội dự Đại hội Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam. Vốn nói tiếng Pháp thành thạo, cộng với sự thông minh, nhanh nhẹn của một nhà giáo, má đã để lại những ấn tượng tốt đẹp cho các đoàn phụ nữ Liên Xô, Cuba, Algérie... Qua má Năm Mè và các đại biểu phụ nữ ở Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam, bạn bè quốc tế hiểu thêm về cuộc đấu tranh kiên cường, bất khuất để giành độc lập, tự do của nhân dân miền Nam. Sau đại hội, má Bùi Thị Mè được bầu là Ủy viên Ban Chấp hành Trung ương Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam.
Sau ngày nước nhà thống nhất, theo yêu cầu của thành phố, má Năm về công tác ở Hội Chữ thập đỏ để chăm lo mạng lưới chữ thập đỏ, hỗ trợ cho công tác thương binh-xã hội của TP Hồ Chí Minh. Những năm được nghỉ hưu, dù tuổi cao nhưng nhà giáo Bùi Thị Mè vẫn luôn tham gia nhiều hoạt động nhân đạo và tình nghĩa với quê hương và các nhà giáo TP Hồ Chí Minh.
Bài và ảnh: PHẠM BÁ NHIỄU