Nếu không đến tận nơi và được nghe những câu chuyện kể từ người thuyết minh khu di tích thì chúng tôi không thể tưởng tượng được nơi ngọn núi có tên gọi đẹp như mơ ấy, cách đây hơn nửa thế kỷ, là một địa ngục trần gian.
Chín Hầm có diện tích khoảng 1.000m2, nguyên là kho cất giấu vũ khí của thực dân Pháp. Sau năm 1954, với chính sách “Tố cộng, diệt cộng”, giết nhầm hơn bỏ sót, chế độ độc tài gia đình trị họ Ngô đã cải tạo Chín Hầm thành các nhà ngục để giam giữ, tra tấn những chiến sĩ cộng sản và đồng bào yêu nước mà chúng bắt về từ nhiều nơi trên cả nước. Tại đây, chúng tra khảo, phân loại tù nhân rồi cho giam giữ ở các hầm khác nhau, ngày đêm cho binh lính, thuộc hạ canh giữ cẩn mật với hệ thống bao bọc bên ngoài bằng 5 lớp thép gai.
Tượng đài Bất khuất tại Khu di tích Lịch sử cách mạng Chín Hầm.
Gọi là Chín Hầm nhưng thực ra là 8 hầm và một pháo đài canh, cũng là nơi ở của binh lính. Mỗi căn hầm là một ngôi mộ chôn những người sống đúng cả nghĩa đen và nghĩa bóng. Chị Phạm Thị Mỹ, thuyết minh viên của Khu di tích Lịch sử cách mạng Chín Hầm, cho biết: Hầm số 6 cách trại lính 20m, có diện tích 79m2, là nơi tra tấn tù nhân, các chiến sĩ cách mạng. Đây là hầm duy nhất về ban đêm người ta thấy ánh đèn, vì những lần tra tấn, bọn đao phủ thường thực hiện từ 1 giờ đến 3 giờ sáng. Chúng sử dụng nhiều hình thức tra tấn dã man như: Treo người lên tường, lấy dao xẻo thịt, cho đi tàu bay, đổ nước xà phòng vào miệng, tra điện vào đầu ngón tay ngón chân… Sau khi chính quyền họ Ngô sụp đổ, nhiều người đến đây còn thấy rất nhiều dụng cụ tra tấn thời trung cổ, nhiều mảng tóc, vết máu, da thịt của nạn nhân dính trên tường hầm. Riêng hầm số 8 giam giữ tù nhân là tình báo. Đây là căn hầm điển hình nhất của “địa ngục trần gian”. Vào căn hầm số 8, tù nhân không bị tra tấn bằng đòn roi nữa nhưng lại bị đày ải về tinh thần. Một trong những nhân chứng đặc biệt bị giam tại căn hầm số 8 là Đại tá Nguyễn Minh Vân (Nguyễn Dân Trung), nguyên là chiến sĩ tình báo, bị chính quyền Ngô Đình Diệm bắt tại Sài Gòn năm 1957. Tháng 11-1961, chúng đưa ông ra giam ở Chín Hầm. Ông là một trong 3 người còn sống tại hầm số 8 khi quân đảo chính lên phá Chín Hầm. Trong thời gian bị giam ở Chín Hầm, Nguyễn Minh Vân nghĩ ra cách làm thơ để ghi lại những nỗi đau về tinh thần, thể xác mà ông và đồng đội phải chịu đựng: “Hai thước chuồng, lạnh hơn hốc đá/ Ngày thiếu ánh trời, đêm không ánh lửa/ Các anh thở, rặt mùi phân/ Nằm trên ván trét bùn/ Đánh nhau với chuột/ Bạn cùng dế giun/ Cơm sống trộn dầu hôi/ Mắm tanh mùi thịt rữa”. Sống nơi địa ngục trần gian, phải chịu mọi hình thức tra tấn man rợ của kẻ thù, các chiến sĩ cách mạng vẫn không nhụt chí, dẫu hy sinh vẫn không sờn lòng. Lời trăng trối của người đồng đội trước lúc hy sinh đã khắc sâu trong tâm khảm của ông, để từ đó ông đã viết những câu thơ: “Lời trăng trối mang hồn người sắp chết/ Vọng qua vách, trang nghiêm mà thống thiết/ Các anh ơi! Cố sống thoát một người/ Về với đồng bào-dù chỉ một người thôi!/ Để tố cáo kiểu hầm giam vô cùng tàn bạo/ Bắt Mỹ ác, ngụy gian phải đền nợ máu!”.
Hơn 3.000 câu thơ Nguyễn Minh Vân làm trong khoảng cuối năm 1962, đầu năm 1963 trong tử ngục Chín Hầm đã được ông nhẩm thuộc rồi đọc cho bạn tù. Năm 1973, tập thơ được xuất bản lần đầu với tên gọi “Sống trong mồ” đã trở thành bản cáo trạng đanh thép tố cáo tội ác của kẻ thù.
Hôm nay, ngay trước cổng vào Khu di tích Lịch sử cách mạng Chín Hầm, một tượng đài sừng sững và uy nghiêm đã được dựng lên để tưởng nhớ những người đã hy sinh. Tượng đài bất khuất, bia Tổ quốc ghi công được xây dựng theo thế núi từ thấp lên cao hài hòa với cảnh thiên nhiên núi rừng hùng vĩ. Tượng cao 9m, rộng 7m, thể hiện tư thế hiên ngang của các chiến sĩ cách mạng trước kẻ thù. Ở đây, ngoài bản đồ, sa bàn chỉ dẫn bao quát còn lưu giữ nhiều tư liệu, hiện vật quý về quá trình hình thành, xây dựng khu tù ngục Chín Hầm; những tội ác cực kỳ man rợ của Ngô Đình Cẩn và thuộc hạ do chính những nhân chứng sống sót từ ngục tù này kể lại; những tấm gương kiên trung, bất khuất của đồng bào, chiến sĩ bị giam hãm đày đọa... Năm 1993, Di tích Lịch sử và Cách mạng Chín Hầm là Di tích chứng tích tội ác đã được Nhà nước công nhận là Di tích lịch sử, văn hóa cấp Quốc gia nhằm giáo dục tinh thần yêu nước, tinh thần đấu tranh cách mạng cho thế hệ trẻ hôm nay và mai sau.
Bài và ảnh: HÀ THU