Hành trình nửa thế kỷ vì hòa bình

Những khoảng lặng chiến tranh

Những ngày tháng 9-2025, Bảo tàng Chứng tích chiến tranh trở thành điểm đến hàng đầu của du khách trong nước và quốc tế. Trong dòng người nối dài đến tham quan các gian trưng bày có những người cao tuổi, tóc bạc, chân run, nắm tay con cháu, đôi mắt chậm rãi dừng lại trước bức ảnh làng mạc Việt Nam bị tàn phá trong những năm tháng chiến tranh. Có những sinh viên chụp lại chú thích, dẫn giải, ghi chép vào cuốn sổ làm tư liệu nghiên cứu, học tập. Có nhiều người rơm rớm nước mắt xúc động trước những bức ảnh, hiện vật. Có những đoàn khách quốc tế trong không gian tĩnh lặng lắng nghe tiếng thuyết minh viên vang lên đầy cảm xúc nói về trận đánh, về mất mát, đau thương và cả những giai đoạn lịch sử hào hùng của quân và dân Việt Nam trong hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ. Có cảnh những ánh mắt bàng hoàng khi đứng trước mô hình máy chém cùng một chiếc rọ tre kế bên dùng để đựng đầu của những người sau khi bị chém, thứ đã lấy đi sinh mạng của biết bao người Việt yêu nước, bằng chứng tố cáo sự tàn độc mà chiến tranh gây nên...

Bộ đội Vùng 2 Hải quân tham quan Bảo tàng Chứng tích chiến tranh.

Susian Roberts, du khách đến từ Canada, bày tỏ: “Mô hình máy chém thật sự khiến tôi cảm thấy rùng mình. Đứng trước những hình ảnh ám ảnh này, tôi càng thêm yêu chuộng hòa bình, căm ghét chiến tranh”.

Trong khung cảnh đó, chúng tôi may mắn gặp bà Lê Tú Cẩm, cựu tù chính trị Côn Đảo, bà dừng lại rất lâu ở phòng trưng bày chuyên đề “Ẩm thực Nam Bộ thời kháng chiến”. Chúng tôi cùng du khách tham quan may mắn được nghe nhân chứng lịch sử “thuyết minh” về những món ăn trong tù như: “Trứng rồng rô ti”, “cốm mẹ quê hương”, “kim châm xào”, “rau muối chua”...

“Nghe tên thì hấp dẫn, nhưng thực chất chỉ là sự chắt chiu từ cái đói triền miên. “Trứng rồng rô ti” thực ra là đậu phộng rang muối, vỏ chuối phơi khô, ngâm nước rồi xào lên thành món “kim châm xào”. Đoạn rau muống già và gốc mồng tơi vốn chỉ để bò ăn, nhưng khi lính canh vứt vào ngục thì chúng tôi nhặt lại, làm thành món “rau muối chua”. Cơm các chị em không thể ăn hết được vì ốm bệnh, chúng tôi gom lại phơi khô làm thành món “cốm mẹ quê hương”. Chỉ như thế thôi nhưng đã giúp người tù vượt qua cơn đói để tiếp tục sống. Chúng tôi đặt tên như thế không chỉ để chị em cùng vui vẻ mà còn luôn giữ vững niềm tin vào tự do, rằng đất nước sẽ độc lập, thống nhất, chúng tôi sẽ trở về và được ăn những món ăn quê nhà”, bà Lê Tú Cẩm cho biết.

Tại khu trưng bày tái hiện nhà tù Côn Đảo, Phú Quốc, một nữ sinh viên trẻ khẽ lau giọt nước mắt trước tinh thần bất khuất nơi chốn tù đày gian khổ của các chiến sĩ cách mạng. Du khách quốc tế đứng gần đó ngạc nhiên vì đã được biết thêm một mặt khác của chiến tranh, mắt ánh lên sự cảm thông trước những khó khăn, vất vả của các cựu tù. Những hiện vật giản đơn bỗng vượt khỏi lớp bụi thời gian, trở thành nhịp tim, thành tiếng nói trực tiếp từ một thế hệ đã đi qua chiến tranh. Và rồi, trong sự lặng im của người trẻ, trong ánh mắt nhân chứng, trong sự sẻ chia của bạn bè năm châu, chúng tôi nhận ra rằng ký ức chiến tranh có thể được nhìn lại dưới góc độ hòa giải, bao dung, gác lại quá khứ để hướng tới tương lai nhưng không lãng quên lịch sử.

Từ “nhà trưng bày tội ác” đến “bảo tàng vì hòa bình”

Năm 2025 đánh dấu nửa thế kỷ non sông thống nhất và Bảo tàng Chứng tích chiến tranh đã ở tuổi 50. Được thành lập ngày 4-9-1975, đến nay, Bảo tàng đã trải qua 3 lần đổi tên mang tính bước ngoặt, phản ánh sự vận động của đất nước trong bối cảnh mới. Sơ khai, nơi đây được gọi là “Nhà trưng bày tội ác Mỹ-ngụy”, tập hợp nhiều tư liệu, hình ảnh, hiện vật quý nhằm tố cáo tội ác chiến tranh. Những năm tháng ấy, Bảo tàng mang sức nặng của tố cáo, của nỗi đau chưa kịp nguôi của một thời bom đạn vừa trải qua.

Cựu tù Côn Đảo Lê Tú Cẩm (giữa) tham quan Bảo tàng.

Vào thập niên 1990, tên gọi được đổi thành “Nhà trưng bày tội ác chiến tranh xâm lược” để mở rộng góc nhìn đối với khách tham quan. Tuy nhiên, bước chuyển mình toàn diện diễn ra vào ngày 4-7-1995, khi tên gọi “Bảo tàng Chứng tích chiến tranh” chính thức được xác lập. Bà Huỳnh Ngọc Vân, nguyên Giám đốc Bảo tàng Chứng tích chiến tranh chia sẻ: Tôi đã chứng kiến biết bao sự thay đổi của Bảo tàng, từ tên gọi để phù hợp với sự chuyển mình, phát triển của đất nước. Thay đổi tên gọi từ “tội ác” sang “chứng tích” đã thể hiện một cách mới khi tiếp nhận lịch sử, rằng thay vì tố cáo tội ác chiến tranh trực diện, Bảo tàng lựa chọn để chính những hiện vật, tư liệu lịch sử tự cất lên tiếng nói chân thực, là minh chứng rõ ràng nhất để du khách có cái nhìn khách quan về chiến tranh. Cách tiếp cận khách quan này đã chuyển hóa Bảo tàng thành một diễn đàn khoa học, nâng cao sức thuyết phục và giá trị giáo dục, song hành với chính sách đổi mới và đối ngoại rộng mở của Đảng và Nhà nước. Thay đổi này là sự khẳng định mạnh mẽ rằng việc lưu giữ, gìn giữ ký ức chiến tranh không phải để gieo rắc hận thù mà để rút ra những bài học sâu sắc, để trân trọng hơn giá trị của hòa bình và độc lập-tự do-hạnh phúc hôm nay.

Hiện nay, Bảo tàng Chứng tích chiến tranh là đơn vị sự nghiệp công lập trực thuộc Sở Văn hóa và Thể thao TP Hồ Chí Minh. Bảo tàng là thành viên hệ thống các Bảo tàng Việt Nam, các Bảo tàng vì hòa bình thế giới (INMP) và Hội đồng quốc tế các bảo tàng (ICOM). Bảo tàng chuyên nghiên cứu, sưu tầm, bảo quản và trưng bày về chứng tích tội ác và hậu quả của các cuộc chiến tranh xâm lược Việt Nam, qua đó kêu gọi nêu cao ý thức chống chiến tranh phi nghĩa, bảo vệ hòa bình và tình đoàn kết hữu nghị giữa nhân dân các nước trên thế giới. Ông Lâm Ngô Hoàng Anh, Phó giám đốc Bảo tàng Chứng tích chiến tranh, phụ trách quản lý, điều hành hoạt động bảo tàng, chia sẻ: “Bảo tàng Chứng tích chiến tranh là một thiết chế văn hóa có nhiều đóng góp quan trọng trong việc gìn giữ ký ức, lan tỏa nhiều giá trị truyền thống tốt đẹp của lịch sử dân tộc, góp phần tích hợp nhiều nội dung giáo dục và truyền thống yêu nước, giá trị hòa bình và phát triển”.

Du khách trải nghiệm ẩm thực Việt Nam tại trưng bày chuyên đề “Ẩm thực Nam Bộ thời kháng chiến”.

Bảo tàng hiện lưu giữ và giới thiệu hơn 20.000 tài liệu, hiện vật và phim ảnh được sắp xếp thành 9 chuyên đề trưng bày thường xuyên. Đồng thời, Bảo tàng cũng trở thành điểm đến văn hóa-lịch sử quan trọng của Việt Nam, đáp ứng nhu cầu tìm hiểu, nghiên cứu, học tập về lịch sử dân tộc của các thế hệ, những hậu quả chiến tranh cũng như khát vọng hòa bình của nhân dân Việt Nam. Đáng mừng khi vào năm 2025, Bảo tàng đã vượt mốc 25 triệu lượt khách tham quan.

Các giá trị của Bảo tàng còn được cộng đồng quốc tế ghi nhận. Gần đây nhất, với giải thưởng “Travellers’ Choice Best of the Best 2024” từ TripAdvisor, Bảo tàng Chứng tích chiến tranh đã lọt vào tốp 1% điểm đến tốt nhất toàn cầu và là đại diện duy nhất của Việt Nam trong danh sách này. Tiến tới tương lai với tầm nhìn chiến lược là một “Bảo tàng vì hòa bình”, Bảo tàng Chứng tích chiến tranh xác định sứ mệnh chủ động chuyển hóa di sản ký ức thành sức mạnh mềm văn hóa, một kênh ngoại giao nhân dân hiệu quả, vun đắp tình hữu nghị giữa các dân tộc. Đồng thời Bảo tàng ứng dụng các công nghệ tiên tiến như hệ thống vé tự động, thuyết minh đa ngôn ngữ, số hóa hiện vật 3D và nền tảng tham quan trực tuyến, bảo đảm những câu chuyện lịch sử được lan tỏa mạnh mẽ trong kỷ nguyên số.

Từ những chứng tích của quá khứ, Bảo tàng Chứng tích chiến tranh cam kết tiếp tục sứ mệnh thiêng liêng, giữ trọn ngọn lửa ký ức và nguyện là một sứ giả không mệt mỏi trên hành trình lan tỏa thông điệp hòa bình. Chúng tôi tin rằng, bằng việc nhìn lại lịch sử, chúng ta sẽ cùng nhau xây dựng một tương lai hòa bình, hữu nghị và phát triển bền vững cho Việt Nam và thế giới”, ông Lâm Ngô Hoàng Anh bày tỏ.

Bài và ảnh: BẢO NGÂN