Bà Lê Thị Tâm, cán bộ tiền khởi nghĩa của tỉnh Hòa Bình cho biết, trong quá trình vận động cách mạng tiến tới Tổng khởi nghĩa giành chính quyền tháng 8 năm 1945, động Toàn Sơn (nay là xã Toàn Sơn, huyện Đà Bắc, tỉnh Hòa Bình) là cơ sở cách mạng nằm trong hệ thống khu căn cứ cách mạng Tu Lý - Hiền Lương do Xứ ủy Bắc Kỳ, trực tiếp là Ban cán sự Đảng tỉnh Hòa Bình chỉ đạo. Đầu năm 1945, đồng chí Vũ Thơ (cán bộ Xứ ủy Bắc Kỳ) về đây gây dựng khu căn cứ cách mạng. Ông Khán Thành là cơ sở Việt Minh đầu tiên của động Toàn Sơn. Qua ông Khán Thành, Triệu Phúc Lịch-một người con của quê hương Toàn Sơn, đã sớm giác ngộ cách mạng và vận động một số thành viên khác trong làng cùng tham gia.
Tháng 6-1946, Đội du kích động Dao đã phát triển thành Đội du kích xã Toàn Sơn với lực lượng một trung đội (gồm 30 đội viên người dân tộc Dao) do Triệu Phúc Lịch làm Trung đội trưởng. Tháng 5-1947, dưới sự chỉ huy của Trung đội trưởng Triệu Phúc Lịch, Đội du kích xã Toàn Sơn đã đánh thắng nhiều trận ở bến Chương, dốc Ké, dốc Trầm, dốc Tam… Đặc biệt tháng 6-1947, Triệu Phúc Lịch tổ chức hai trận đánh phục kích ở suối Đao, suối Sâu, diệt 3 lính Pháp và 7 lính dõng, thu 4 khẩu súng trường. Riêng Triệu Phúc Lịch diệt 1 lính Pháp, 2 lính dõng, thu 1 khẩu súng. Trong trận đánh đồn xóm Máy và đánh địch ở dốc Cun, Triệu Phúc Lịch diệt 2 tên địch, bắt sống 3 tên. Tháng 8-1947, trung đội du kích xã Toàn Sơn do Triệu Phúc Lịch chỉ huy đánh 3 trận phục kích, diệt 13 tên địch, thu 3 khẩu súng.
Đài bia ghi nhớ chiến công của các chiến sĩ du kích dân tộc Dao, tại khu vực Dốc Trà, xã Toàn Sơn, huyện Đà Bắc, tỉnh Hòa Bình. Ảnh: PHAN HƯƠNG
Đặc biệt, ngày 10-9-1947, được tin giặc Pháp ở đồn xóm Cháu (Tu Lý) huy động một trung đội lính lê dương hơn 20 tên và lính dõng đi càn quét ở khu vực xã Toàn Sơn, đội du kích xã Toàn Sơn do Triệu Phúc Lịch chỉ huy gồm 30 người đã nhanh chóng triển khai phương án mai phục đánh địch. Vũ khí chủ yếu của đội du kích là nỏ, cung tên tẩm thuốc độc, bẫy đá, cần bật bằng bương tre, bàn chông tre và súng trường, lựu đạn cướp được của giặc. Gần trưa, bọn địch ồ ạt kéo đến. Chờ cho chúng lọt vào trận địa phục kích, Triệu Phúc Lịch hạ lệnh tiến công. Tiếng súng, tiếng lựu đạn nổ giòn giã, hàng loạt mũi tên có tẩm thuốc độc bay tới tấp vào quân thù, bẫy đá từ lưng chừng núi đổ xuống đội hình giặc làm cho chúng hốt hoảng, tán loạn. Trong trận này, đội du kích xã Toàn Sơn đã tiêu diệt 14 tên địch, bắt sống 4 tên, thu 7 súng…
Địch bị đánh bất ngờ, tiến không xong, rút lui thì bị chặn, không lối thoát, “tiến thoái lưỡng nan”, chúng bị đội du kích của Triệu Phúc Lịch đánh vỗ mặt quyết liệt nên tìm cách tháo chạy theo đường mòn qua suối Sâu để rút về Tu Lý. Biết được ý đồ đó, Triệu Phúc Lịch cho lực lượng truy đuổi với quyết tâm tiêu diệt hết trung đội giặc. Triệu Phúc Lịch tay không rượt đuổi theo tên chỉ huy giặc rồi xông vào vật nhau, quật ngã tên lính lê dương ấy và nhanh chóng cướp được khẩu tiểu liên trên tay hắn. Liền sau đó, anh phát hiện ra hướng rút lui của địch chính là khu căn cứ của ta. Để bảo đảm bí mật cho khu căn cứ và an toàn lực lượng của đội, anh đã đánh lạc hướng bằng cách chạy ngược lên nương lúa. Bọn giặc phát hiện liền đuổi theo và bắn anh bị thương nặng. Mặc dù vậy anh vẫn cố sức rút dao găm đâm tên lính đứng sát bên. Điên cuồng trước hành động anh dũng của Triệu Phúc Lịch, bọn giặc đã xả cả băng đạn vào người anh. Người con ưu tú của đồng bào Dao xã Toàn Sơn đã hy sinh anh dũng.
Hành động dũng cảm của Triệu Phúc Lịch tay không cướp súng giặc, chiến đấu ngoan cường, hy sinh anh dũng đã cổ vũ tinh thần chiến đấu, chiến thắng giặc Pháp của bà con đồng bào Dao nói riêng và của nhân dân các dân tộc tỉnh Hòa Bình nói chung.
Với những chiến công đặc biệt xuất sắc trong kháng chiến chống Pháp, Triệu Phúc Lịch đã được truy tặng Huy chương Kháng chiến chống Pháp hạng nhất. Ngày 11-6-1999, Triệu Phúc Lịch được Chủ tịch nước truy phong danh hiệu Anh hùng LLVT nhân dân. Để tưởng nhớ công lao của Anh hùng Triệu Phúc Lịch và Đội du kích xã Toàn Sơn năm xưa, tỉnh Hòa Bình đã xây dựng Đài tưởng niệm Đội du kích xã Toàn Sơn. Đài tưởng niệm được khánh thành ngày 2-9-1991. Đây cũng chính là nơi năm xưa Anh hùng Triệu Phúc Lịch ngã xuống dưới làn đạn quân thù.
DUY ĐÔNG