Các tài liệu nghiên cứu của GS Trần Văn Giàu ghi rõ: Ngày 19-8-1945, cuộc khởi nghĩa giành chính quyền ở Hà Nội thắng lợi. 4 ngày sau, vua Bảo Đại tuyên bố thoái vị. Trước đó, Xứ ủy Nam Kỳ chủ trương khởi nghĩa phải giành thắng lợi trước tiên ở Sài Gòn với sự hỗ trợ của nông thôn. Ủy ban Khởi nghĩa được thành lập do đồng chí Trần Văn Giàu làm Chủ tịch, đóng ở số 6 phố Colombert (nay là đường Alexandre de Rhodes).
Cuộc khởi nghĩa giành chính quyền tháng 8-1945, nhanh chóng thành công trọn vẹn. Nhưng niềm vui của người dân Sài Gòn được sống trong độc lập, tự do hết sức ngắn ngủi. Với sự tiếp tay của quân Anh, thực dân Pháp có nhiều hành động khiêu khích trắng trợn. Đêm 4-9-1945, một đoàn công nhân Sài Gòn có vũ trang đã kéo về trụ sở Tổng công đoàn Nam Bộ, số 171 đường Lord Kitchener (nay là đường Nguyễn Thái Học) biểu dương lực lượng và tuyên thệ “Là chiến sĩ xung phong công đoàn, xin thề trước bàn thờ Tổ quốc: Quyết cùng anh em lao động không nản chí trước khó khăn, không lùi bước trước hiểm nguy để cùng đồng bào bảo vệ Tổ quốc, giữ gìn non sông”.
Thực hiện lời kêu gọi của Chủ tịch Hồ Chí Minh: “Đồng bào hãy sẵn sàng đợi lệnh Chính phủ để chiến đấu”, Thành ủy Sài Gòn-Chợ Lớn xúc tiến chuẩn bị lực lượng, xây dựng các ổ chiến đấu tại các vị trí xung yếu. Pháp cho mời Trần Văn Giàu và Phạm Ngọc Thạch đến để “bàn bạc”, nhưng kỳ thực là bắt làm con tin, khống chế đầu não để đánh úp trụ sở. Hiểu rõ mưu đồ hiểm độc của kẻ thù, lãnh đạo ủy ban vờ nhận lời để tranh thủ thời gian chuyển ra khỏi dinh Đốc Lý.
Lúc này, tại Sài Gòn có 2.500 lính Anh-Ấn và 7 tiểu đoàn Nhật do quân Anh điều về để trợ lực. Trung đoàn bộ binh thuộc địa số 11 của Pháp bị Nhật giam được thả ra và trang bị vũ khí, thêm một đại đội thuộc trung đoàn bộ binh số 5, cùng 1.400 tù binh Pháp và hơn 1.000 Pháp kiều... Với lực lượng áp đảo, Cédille-Ủy viên Cộng hòa Pháp ở Đông Dương rắp tâm đánh chiếm Sài Gòn.
0 giờ ngày 23-9-1945, thực dân Pháp bắt đầu gây hấn. Mang binh phục của quân Anh đi tuần, các toán lính Pháp bất ngờ nổ súng tấn công vào trụ sở Quốc gia tự vệ cuộc (công an), đài phát thanh, nhà bưu điện, ngân hàng, nhà đèn... Đặc biệt nghiêm trọng, chúng tràn vào trụ sở Ủy ban Hành chính lâm thời Nam Bộ. 3 giờ sáng cùng ngày, với sự yểm trợ của xe bọc thép, lính Pháp hùng hổ đổ xuống trước dinh Đốc Lý.
Tuy nhiên, hễ nơi nào giặc Pháp nổ súng, chúng đều vấp phải sự kháng cự quyết liệt của các đội tự vệ chiến đấu, thanh niên, công an và công đoàn xung phong. Chỉ với súng trường, mã tấu và lựu đạn, lực lượng vũ trang cách mạng đã chiến đấu cực kỳ anh dũng. Người chỉ huy chiến đấu bảo vệ dinh Đốc Lý là Dương Quang Đông. Nói về người đồng chí thân thiết của mình, GS Trần Văn Giàu khẳng định, Năm Đông chính là người nổ phát súng mở màn cho Nam Bộ kháng chiến, chống thực dân Pháp xâm lược...
Quê ở làng Mỹ Hòa, huyện Cầu Ngang, tỉnh Trà Vinh, Dương Quang Đông (1902-2003) lên Sài Gòn học từ nhỏ. Thừa hưởng truyền thống yêu nước của gia đình, ông sớm tiếp thu tư tưởng tiến bộ. Năm 1920, công hội ra đời do đồng chí Tôn Đức Thắng lãnh đạo, Năm Đông tham gia và tích cực vận động nhân rộng tổ chức này. Đảng Cộng sản Việt Nam thành lập, Dương Quang Đông được bầu vào Xứ ủy Nam Kỳ. Nhiều lần bị địch bắt bớ, tù đày nhưng ông vẫn vững như bàn thạch. Tháng 3-1941, Năm Đông cùng với Trần Văn Giàu, Tô Ký... tổ chức vượt ngục Tà Lài, trở về với cách mạng.
    |
 |
|
Du kích Nam Bộ tham gia kháng chiến. Ảnh tư liệu. |
Tháng 10-1943, Hội nghị Xứ ủy bầu Dương Quang Đông làm Bí thư, nhưng ông chỉ xin tạm nhận, chờ giao lại cho người xứng đáng hơn là Trần Văn Giàu. Tới khi Nhật đảo chính Pháp, xứ ủy mới liên hệ và chuyển giao chức Bí thư Xứ ủy cho Trần Văn Giàu. Lúc này, Năm Đông là Thường vụ Xứ ủy kiêm Bí thư Tỉnh ủy Trà Vinh. Trên cương vị Chủ tịch Ủy ban Khởi nghĩa tỉnh, ông đóng góp quan trọng vào việc giành chính quyền trọn vẹn ở Trà Vinh. Trở lại Sài Gòn, Năm Đông được cử chỉ huy chiến đấu bảo vệ trụ sở Ủy ban Hành chính lâm thời Nam Bộ, đóng trong dinh Đốc Lý.
Trở lại sự kiện sáng 23-9-1945. Mặc dù quá chênh lệch về binh lực và vũ khí nhưng đơn vị của Năm Đông vẫn hiên ngang cầm cự và trụ vững cho tới khi Hội nghị đường Cây Mai (nay là đường Nguyễn Trãi, quận 5) quyết định phát động toàn Nam Bộ kháng chiến, ông mới cho anh em lui về miền Tây. Không chỉ riêng tại dinh Đốc Lý mà tất cả các vị trí trọng yếu ở Sài Gòn đều bị rơi vào tay Pháp. Nhưng không gì khuất phục được khí phách hiên ngang của người Sài Gòn và Nam Bộ, như lời bài hát của Tạ Thanh Sơn: Thuốc súng kém, chân đi không/ Mà lòng người giàu lòng vì nước/ Nóp với giáo mang ngang vai/ Nhưng thân trai nào kém oai hùng.
Từ đây, Dương Quang Đông tiếp tục với những trọng trách mới. Đầu năm 1946, ông được bầu làm đại biểu Quốc hội khóa I. Nổi tiếng sáng tạo, tận tụy và liêm khiết, ông nhận nhiệm vụ tổ chức đường dây vũ khí xuyên Tây Nam Bộ-Thái Lan, cả trên bộ lẫn đường biển. Những ngày đầu kháng Pháp cực kỳ gian nan, theo chỉ đạo của Chính ủy Khu 9 Phan Trọng Tuệ, đồng chí Phạm Văn Xô trao 25kg vàng (do nhân dân ủng hộ trong Tuần lễ vàng) cho Năm Đông mang ra nước ngoài mua sắm vũ khí chuyển về. Và ông đã hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ.
Năm 1954, Dương Quang Đông không đi tập kết mà ở lại miền Nam, trực tiếp đấu tranh với địch, chuẩn bị cho Hiệp thương Tổng tuyển cử theo Hiệp định Geneva. Khu ủy Sài Gòn-Chợ Lớn thành lập, ông là Khu ủy viên, phụ trách binh vận. Khi chưa có Đường 559, Năm Đông là người mở các tuyến giao liên đặc biệt, phục vụ lãnh đạo cấp cao của Trung ương Đảng và xứ ủy.
Từ sau Đồng khởi, được Trung ương Cục giao nhiệm vụ mở đường biển ra Hải Phòng, ông lựa chọn một số chiến sĩ dũng cảm, từ Mã Đà qua sông Đồng Nai, xuyên rừng mà đi. Với vài khẩu súng, đi tới đâu thì đào củ chụp và hái rau rừng ăn thay cơm. Hơn nửa tháng mới về đến căn cứ Mây Tào, ông chọn bến Lộc An (Bà Rịa) làm nơi xuất phát. Khi thành lập Đoàn 555 đưa người ra Bắc tiếp nhận vũ khí, ông Năm Đông là Đoàn trưởng kiêm Chính trị viên. Tới năm 1963, Đoàn 1500 được lập, ông làm Phó đoàn trưởng kiêm Phó chính ủy. Đường Hồ Chí Minh trên biển đã chuyển được hàng vạn tấn vũ khí từ miền Bắc vào, phục vụ quân dân miền Nam chiến đấu thắng lợi.
Sau ngày đất nước thống nhất, ông Năm Đông tiếp tục cống hiến đến 75 tuổi mới nghỉ hưu. Ông là đại biểu chính thức của Đảng bộ TP Hồ Chí Minh dự Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VI. Với hơn 70 năm tuổi Đảng, nhà cách mạng Dương Quang Đông-người chỉ huy chiến đấu mở đầu Nam Bộ kháng chiến, trọn một đời tận trung với Đảng, tận hiếu với dân.
NGUYỄN LAN CHI