Vở kịch Ðêm trắng thể hiện hình tượng Bác Hồ trong cuộc đấu tranh chống quân phiệt, tham ô, lãng phí... gắn với vấn đề rèn luyện đạo đức cán bộ, đảng viên, xây dựng quân đội cách mạng. Nhà soạn kịch Lưu Quang Hà viết vở Ðêm trắng dựa trên một câu chuyện có thật xảy ra trong kháng chiến chống thực dân Pháp. Giữa lúc cuộc chiến đấu đang bước vào giai đoạn quyết liệt, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã phải ký quyết định y án tử hình một sĩ quan cao cấp của quân đội-Ðại tá Trần Dụ Châu (trong vở kịch là Đại tá Hoàng Trọng Vinh), Cục trưởng Cục Quân nhu. Ông ta là một quân nhân thoái hóa biến chất, tham nhũng, cửa quyền, ăn chơi sa đọa, có nhiều sai phạm làm ảnh hưởng đến sức chiến đấu của bộ đội; đặc biệt là làm ảnh hưởng đến uy tín của Ðảng, Chính phủ và quân đội. Giữa lúc cuộc chiến đấu đang cam go đến nỗi chính Bác Hồ, vị lãnh tụ tối cao cũng phải mặc quần áo vải thô, đi dép lốp... và mỗi tuần phải nhịn ăn một bữa để cùng toàn dân dành dụm lương thực cho những người lính ngoài mặt trận, thì ông đại tá bớt xén công quỹ ăn chơi hoang phí, sống xa hoa, hách dịch, nịnh trên nạt dưới. Hoàng Trọng Vinh tổ chức đám cưới linh đình đến nỗi lòng heo, lòng gà trôi kín cả những con suối, có cả ca sĩ trong vùng tạm chiếm Hà Nội tới hát phục vụ, rồi cốc ly pha lê Tiệp, hoa tươi Ngọc Hà... được đưa tới, có thứ phải đổi bằng máu của chiến sĩ.
Bác Hồ biết chuyện, Người rất đau lòng về sự suy thoái đạo đức của một số cán bộ đảng viên. Sau những “đêm trắng”, Người đã phải hạ bút y án tử hình viên đại tá, người mà mấy năm trước chính Bác đã từng tin tưởng ký đề bạt cất nhắc. Trong vở kịch, Người nói với viên đại tá: “Mất tiền bạc còn có thể tìm lại được, mất lòng tin thì không thể lấy lại được. Bác không đòi lại tiền bạc, chú hãy trả lại cho Bác, cho Đảng, cho Tổ quốc và cho nhân dân lòng tin!”... Và Người yêu cầu báo chí phát thanh đưa công khai, kịp thời và rộng rãi tin về vụ án. Bác nói: “Một Đảng chân chính không giấu giếm khuyết điểm; chỉ có một Đảng tồi mới không dám công khai khuyết điểm của mình trước nhân dân!”.
Đêm trắng là vở kịch nói được Đoàn Kịch nói Quân khu 2 dàn dựng năm 1987. Vở diễn đã trở thành một “hiện tượng”, một “điểm sáng” của sân khấu nước ta những năm sau đổi mới; đồng thời cũng góp phần làm nên những tên tuổi Lưu Quang Hà (tác giả kịch bản), Doãn Hoàng Giang (đạo diễn), Hồ Ngọc (chỉ đạo nghệ thuật), Tiến Hợi (vai Bác Hồ) và sau đó còn được Nhà hát kịch dựng lại, Đoàn cải lương Sài Gòn I chuyển thể, Đài Truyền hình Việt Nam phát sóng trực tiếp...
Tôi lược kể những điều đã biết ấy và tỏ ý băn khoăn về những thách thức không nhỏ với “chèo quân đội” khi “cả gan” dựng lại Đêm trắng. Đại tá Đào Lê, Giám đốc Nhà hát Chèo Quân đội lúc đó tâm sự rằng, cấp trên, lãnh đạo chỉ huy đoàn, các nghệ sĩ và các cộng tác viên của đoàn đã tính đến những thách thức ấy; đồng thời cũng cho biết ngoài những thách thức vừa nêu còn là những “lực cản” khác như không vượt qua được chính mình, không vượt được những bóng rợp, những lối mòn và cả những lối nghĩ cũ “tốt phô ra, xấu xa đậy lại”, “vạch áo cho người xem lưng”... Nhưng khát vọng muốn dàn dựng một vở diễn về Bác, về ngành hậu cần quân đội; đặc biệt để hưởng ứng cuộc vận động sáng tác quảng bá những tác phẩm về đề tài học tập và làm theo tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh, anh em nghệ sĩ đã quyết làm. Và bằng tình yêu, niềm tin với Đảng, Bác, bằng tài năng và tinh thần đoàn kết cầu thị, “chèo quân đội” đã bước đầu thành công. Ngoài các giải thưởng lớn, trong đó có Huy chương Vàng Hội diễn nghệ thuật toàn quân, Giải thưởng văn học-nghệ thuật Bộ Quốc phòng, Giải thưởng của Ban chỉ đạo Cuộc vận động “Học tập và làm theo tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh”, Huy chương Vàng, Bạc cho các diễn viên chính (Tự Long vai Hoàng Trọng Vinh, Ngọc Cao vai Bác Hồ, Lâm Thanh vai Thu Phương, Anh Tuấn vai Hoàng Trọng Dũng), Giải xuất sắc chỉ đạo nghệ thuật (Giám đốc-nghệ sĩ Đào Lê)...
Đêm trắng của Nhà hát Chèo Quân đội còn nhận được sự động viên, cổ vũ, ngợi khen của đông đảo cán bộ, chiến sĩ và nhân dân cả nước cùng bạn bè đồng nghiệp. Với Đêm trắng, “chèo bộ đội” không chỉ đến được với chiến sĩ các tỉnh phía Bắc-“đất” của chèo, mà còn đến được Trung Bộ,
Nam Bộ-quê hương của hát bội, cải lương, ca vọng cổ, “vào” được cả những nhà hát sang trọng ở Đà Nẵng, TP Hồ Chí Minh. Ở Bình Thuận, có đêm cả nghìn người tới xem. Ở Vũng Tàu, nhà hát luôn kín chỗ và ở Lộc Ninh, khán giả yêu cầu diễn đi diễn lại cả mấy đêm. Tính cho đến hết năm 2010, Đêm trắng đã công diễn phục vụ bộ đội và nhân dân gần 150 đêm. Nghệ sĩ Đỗ Kỷ, người từng thủ vai Hoàng Trọng Vinh trong kịch, xem xong chèo Đêm trắng đã thốt lên: “Chèo Đêm trắng dễ “vào” hơn kịch”.
Đêm trắng “vào” và đến được với công chúng có lẽ trước hết là đề tài. Chuyện xảy ra đã hơn 70 năm nhưng còn rất thời sự. Tôi nói thế, cả Giám đốc Đào Lê, danh hài Quốc Trượng “nhất trí” và làm rõ thêm rằng, Đêm trắng gặt hái được những thành công ban đầu ấy còn do nhiều yếu tố căn bản khác. Ấy là sự góp mặt của những tài năng sân khấu tầm cỡ, người chuyển thể vở diễn là tác giả Hoài Giao-chuyên gia hàng đầu của sân khấu chèo nước nhà và đạo diễn của vở chèo là Doãn Hoàng Giang-đạo diễn lừng danh của sân khấu hôm nay. Chính bằng tài năng và lòng yêu mến nghệ thuật chèo của mình, các ông đã thổi vào vở diễn một bố cục mới, một ngôn ngữ mới, một không gian mới và những xung đột mới nhẹ nhàng, lắng sâu-những cái mà ở nghệ thuật kịch nói không hoặc khó có điều kiện thể hiện.
Nét khác nữa của Đêm trắng “chèo” so với Đêm trắng “kịch” còn là ở nghệ sĩ chỉ đạo nghệ thuật và dàn diễn viên rất trẻ, rất mới. Khi được hỏi về diễn viên Ngọc Cao-người đóng vai Bác Hồ rằng, có thấy lo, thấy “sợ” không, khi tuổi còn quá trẻ (sinh năm 1982) lại mới ra trường (tốt nghiệp Trường Đại học Sân khấu-Điện ảnh năm 2005) mà đã được sắm vai một nhân vật vĩ đại như Bác-nhân vật mà nghệ sĩ Tiến Hợi đã thể hiện rất thành công từ hơn 30 năm nay, nghệ sĩ Đào Lê, chỉ đạo nghệ thuật của vở diễn cho biết, chắc là có lo, nhưng được chọn vào vai Bác, em ấy rất vinh dự tự hào, và với thế mạnh về ngoại hình, giọng nói cùng sự khổ luyện, có thể nói Ngọc Cao đã thành công. Xem Ngọc Cao vào vai Bác Hồ, tôi bất chợt nhớ lại câu nói của bác Vũ Kỳ khi xem vở kịch Đêm trắng diễn hồi những năm 1987, 1988 mà Tiến Hợi sắm vai Bác: “Chỉ cần một sơ suất nhỏ khi đóng vai Bác là vở diễn xem như thất bại”... và chỉ khi màn hạ tôi mới thở phào! Vào vai nhân vật Đại tá Hoàng Trọng Vinh, nghệ sĩ Tự Long lại mang đến cho người xem một hồi hộp khác, bởi Tự Long được đông đảo công chúng biết đến là một danh hài trên sóng truyền hình. Cũng như Quốc Trượng, anh đem đến cho khán giả niềm vui, tiếng cười nhiều hơn là những nghĩ ngợi, liên tưởng, những bộ điệu bệ vệ, hống hách, trác táng, mưu toan... Nhưng khác với trên màn ảnh nhỏ, trên sân khấu, Tự Long là một nghệ sĩ chèo thực sự và giàu kinh nghiệm. Anh sinh ra nơi miền quê quan họ, nhưng lại nổi tiếng về giọng hát chèo; ngoài đời, trên ti vi nom trẻ trung, tếu táo và hài hước thế nhưng trên sân khấu lại “vào”, lại rất hợp khi nhập vai những viên chúa lớn, quan to oai vệ và giàu cá tính như Trịnh Sâm, Kiều Công Tiễn...
Với việc dựng thành công vở chèo Đêm trắng, Nhà hát Chèo Quân đội không chỉ thêm một lần khẳng định được tên tuổi, “thương hiệu” của một đơn vị nghệ thuật giàu truyền thống với những vở diễn để đời (Đường về trận địa; Ánh sao đầu núi; pho chèo 3 vở Bài ca giữ nước; Chiếc bóng oan khiên; Nữ tú tài; Người anh hùng áo vải...), những tác giả trứ danh (Tào Mạt, Hà Văn Cầu, Hoài Giao, Lưu Quang Hà, Hoàng Kiều...), những diễn viên tài năng (Ngọc Viễn, Đào Lê, Quốc Trượng, Tự Long...); góp phần gìn giữ những giá trị của văn hóa dân tộc, đưa chèo ra khỏi bảo tàng, đến với đông đảo công chúng khắp mọi miền đất nước mà còn góp phần quảng bá hình ảnh quân đội, hình ảnh Bộ đội Cụ Hồ nói chung và hình ảnh những nghệ sĩ-chiến sĩ nói riêng.
Nhớ lại khi xem vở chèo Đêm trắng năm nào, tôi nghĩ các nghệ sĩ Nhà hát Chèo Quân đội thay mặt những người lính đã thể hiện một tình yêu, một thái độ, một tấm lòng, một niềm tin với Đảng, với Bác Hồ trong những ngày toàn Đảng, toàn dân và toàn quân ta đang nô nức thi đua lao động sản xuất, học tập, rèn luyện và công tác lập thành tích chào mừng đại hội đảng các cấp (nhiệm kỳ 2020-2025) tiến tới Đại hội toàn quốc lần thứ XIII của Đảng.
NGÔ VĨNH BÌNH