Một ngày cuối tháng Tám, chúng tôi đi cùng các đoàn viên, thanh niên phường Tân Định và phường Gia Định (TP Hồ Chí Minh) đến dâng hương tại Bia ghi công mặt trận cầu Thị Nghè, tưởng nhớ công lao và hy sinh anh dũng của đồng bào, chiến sĩ Sài Gòn-Chợ Lớn 80 năm trước. Anh Nguyễn Huỳnh Mạnh Khang, Bí thư Đoàn phường Tân Định xúc động bày tỏ: “Cầu Thị Nghè nối liền Bình Thạnh với quận 1 trước đây. Hằng ngày, chúng ta đi qua cây cầu này, nhưng có bao nhiêu người biết đến nó với tư cách là chứng tích lịch sử hào hùng, một chiến lũy ngăn cản sự tiến công của quân địch trong những ngày Nam Bộ kháng chiến? Bởi vậy, trách nhiệm của chúng ta là phải mãi mãi khắc ghi, tri ân lịch sử, đẩy mạnh tuyên truyền lan tỏa hào khí của thế hệ cha ông đến hôm nay và mai sau”.

Theo cuốn sách “Miền Đông Nam Bộ kháng chiến 1945-1975”: Đầu tháng 9-1945, dưới danh nghĩa Đồng minh, một lữ đoàn quân Anh đến Sài Gòn giải giáp vũ khí tàn binh Nhật. Núp bóng quân Anh, một đơn vị quân Pháp vào Sài Gòn, thực hiện âm mưu xâm lược Việt Nam lần thứ hai. Trước “tiếng kêu sơn hà nguy biến”, dưới sự chỉ đạo của Đảng và Chủ tịch Hồ Chí Minh, trực tiếp là Ủy ban Kháng chiến Nam Bộ, quân và dân Sài Gòn-Chợ Lớn vô cùng căm phẫn, gấp rút chuẩn bị lực lượng chiến đấu, quyết tâm bảo vệ nền độc lập, tự do vừa giành được. So sánh thế, lực giữa địch và ta, Ủy ban Kháng chiến Nam Bộ đã quyết định thực hiện kế sách “trong đánh ngoài vây”. Khu vực đô thị Sài Gòn-Chợ Lớn là mặt trận nội thành, được chia thành 16 tiểu khu với mục tiêu chiến đấu tiêu hao sinh lực địch. Các đơn vị vũ trang của mặt trận ngoại thành sẽ chiếm cứ các cây cầu để ngăn chặn địch mở rộng ra ngoại thành và tiến về các tỉnh lân cận.

Từ đây, các đơn vị vũ trang tập trung Cộng hòa vệ binh và dân quân cách mạng được lệnh rút khỏi nội thành ra vùng ngoại ô; đồng thời, người già và trẻ em được chuyển từ trong thành phố ra vùng căn cứ, nông thôn. Sài Gòn-Chợ Lớn được chia thành 5 mặt trận, gồm: Mặt trận nội thành và 4 mặt trận xung quanh, quyết tâm ngăn cản bước tiến của quân địch.

leftcenterrightdel

Tuổi trẻ TP Hồ Chí Minh đến tham quan, học tập truyền thống tại Bia ghi công mặt trận cầu Thị Nghè.  

Tại cuộc Hội thảo khoa học “LLVT TP Hồ Chí Minh 80 năm xứng danh truyền thống anh hùng” do Bộ tư lệnh TP Hồ Chí Minh phối hợp với Ban Tuyên giáo và Dân vận Thành ủy tổ chức ngày 27-8-2025, PGS, TS Phan Xuân Biên, Phó chủ tịch Hội Khoa học lịch sử Việt Nam đã nói về sự kiện lịch sử này: Đêm 22, rạng sáng 23-9-1945, thực dân Pháp bất ngờ nổ súng tập kích tấn công vào cơ quan đầu não của chính quyền cách mạng ở Sài Gòn, mở đầu cuộc chiến tranh xâm lược nước ta lần thứ hai. Với mục tiêu nống lấn ra vùng ngoại thành để ngăn chặn quân ta, thực dân Pháp dồn lực lượng và khí tài mạnh mẽ nhằm phá toang cứ điểm Thị Nghè. Trong khi đó, quân và dân mặt trận cầu Thị Nghè sử dụng vũ khí thô sơ chống chọi với súng đạn, phương tiện tối tân của kẻ thù; dùng thân cây, bàn ghế, giường, tủ... chắn ngang cầu để làm lô cốt ngăn cản bước tiến của địch. Sau hiệu lệnh phản công, các chiến sĩ cách mạng từ bụi rậm xông ra, từ trên cây nhảy xuống, bốn mặt giáp công, xông vào giáp lá cà với địch bằng súng săn, lựu đạn, dao găm, mã tấu... Bị tấn công bất ngờ, quân địch trở tay không kịp, vừa cố chống đỡ vừa rút nhanh vào nội đô, bỏ lại nhiều xác chết cùng súng, đạn. Thế trận và ý đồ ban đầu của chúng tan vỡ.

Những ngày sau đó, dù phải chiến đấu ác liệt, không cân sức, nhưng quân và dân mặt trận cầu Thị Nghè vẫn kiên cường bám trụ từ ngày 23-9 đến 18-10-1945, tiêu diệt hàng trăm tên địch, phá hủy nhiều phương tiện chiến tranh. Nhiều đồng bào, chiến sĩ đã anh dũng ngã xuống ở cây cầu lịch sử này... Theo nhận định của nhiều chuyên gia sử học, tuy chưa thể đánh bại được kế hoạch mở rộng vùng chiếm đóng của thực dân Pháp, nhưng cuộc chiến đấu của quân và dân Nam Bộ đã bước đầu làm thất bại chiến lược “đánh nhanh, thắng nhanh” của địch, khẳng định ý chí bảo vệ độc lập, tự do. Để ghi nhận và biểu dương tinh thần chiến đấu kiên cường của quân dân Nam Bộ, tháng 2-1946, Chủ tịch Hồ Chí Minh thay mặt Chính phủ tặng đồng bào Nam Bộ danh hiệu vẻ vang “Thành đồng Tổ quốc”...

Bài và ảnh: CHÂU GIANG - AN BÌNH