QĐND - Những ngày đầu tháng 7, chúng tôi về thăm thôn Chu Hưng (Ấm Hạ-Hạ Hòa-Phú Thọ), nơi tọa lạc trên dải đất đẹp ngôi đền thiêng thờ một vị tướng thời Hùng Vương. Ngôi đền còn là nơi gắn với nhiều sự kiện lịch sử quan trọng của đất nước và đặc biệt, nơi đây còn “gieo mầm” cho quân đội Lào mà tiền thân là sự ra đời của đội vũ trang Lát-xa-vông. Tình nghĩa gắn bó keo sơn trong những tháng năm gian khổ của quân và dân hai nước Việt-Lào đã được ghi dấu từ nơi đây.

Trong kháng chiến chống Pháp, Chu Hưng và các xã lân cận như Đại Phạm, Gia Điền thuộc chiến khu 10. Đền Chu Hưng khi ấy là nơi tập kết và diễn ra nhiều hoạt động để phục vụ cho kháng chiến như may mặc quần áo cho bộ đội, luyện tập quân sự, rèn vũ khí và bàn thảo nhiều vấn đề quan trọng.

Cây sui tại sân đền Chu Hưng, nơi đội vũ trang Lát-xa-vông được thành lập.     

Vào năm 1949, cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp diễn ra ác liệt. Quân và dân hai nước Việt-Lào đã đoàn kết cùng nhau vượt mọi gian khổ để tiêu diệt kẻ thù. Về phía bạn, khi ấy, đồng chí Cay-xỏn Phôm-vi-hản giữ vai trò là Trưởng ban xung phong Lào-Bắc cùng 14 chiến sĩ từ mật khu kháng chiến ở Phiêng La, xã Chiềng On thuộc Yên Châu, Sơn La, nơi có đồng bào người Mông sinh sống. Vùng đất này giáp biên giới Việt - Lào nên thuận lợi cho việc liên kết cũng như phối hợp hoạt động kháng chiến để đánh đuổi kẻ thù chung. Được sự đùm bọc và che chở của đồng bào dân tộc thiểu số ở Sơn La, Ban xung phong Lào-Bắc đã vượt rừng, vượt sông Đà để tiến về vùng sông Thao (khu vực Phú Thọ ngày nay) để tạo dựng phong trào và tổ chức. Từ sông Thao, qua đò sông Hồng vào địa phận xã Ấm Thượng cũ (nay là thị trấn Hạ Hòa), Ban xung phong Lào-Bắc đã nhanh chóng tiếp cận với Liên khu 10 và đến được địa điểm đền Chu Hưng. Khi đặt chân đến vùng đất này, tình nghĩa gắn bó đồng chí anh em trở nên thắm thiết. Nhân dân quanh vùng Chu Hưng đã tuyệt đối giữ bí mật cho cán bộ Lào và ra sức đùm bọc, nuôi giấu, hỗ trợ về mọi điều kiện.

Khi thấy điều kiện đã chín muồi cho việc thành lập tổ chức, ngày 16-4-1949, tại sân đền cổ Chu Hưng, nơi bản doanh của chiến khu 10, dưới gốc cây sui cổ thụ, lễ thành lập Đội vũ trang đầu tiên của nước Lào vào ngày 16-4-1949, lấy tên là Lát-xa-vông đã diễn ra. Tại buổi lễ lịch sử này, phía Việt Nam có đồng chí Lê Trọng Tấn, đại diện Quân đội quốc gia Việt Nam đến chúc mừng.

Sự thành lập đội vũ trang Lát-xa-vông tại ngôi đền Chu Hưng là một sự kiện lịch sử đặc biệt quan trọng ghi dấu sự trưởng thành bước đầu của lực lượng vũ trang Lào. Sau ngày thành lập, được nhân dân các bộ tộc Lào nuôi dưỡng và sự giúp đỡ hợp đồng tác chiến của bộ đội tình nguyện và nhân dân Việt Nam, bộ đội Pa-thét Lào trưởng thành, từng bước thắng lợi lớn trong chiến dịch Thượng Lào mùa xuân năm 1953; hai tỉnh Sầm Nưa và Phông Xa Lỳ (giáp tỉnh Sơn La, Lai Châu) được giải phóng, trở thành căn cứ địa cách mạng Lào.

Từ đội vũ trang Lát-xa-vông Lào nhỏ bé ra đời tại ngôi đền cổ Chu Hưng vào năm 1949 do đồng chí Cay-xỏn Phôm-vi-hản lãnh đạo, được nhân dân các bộ tộc Lào nuôi dưỡng, quân tình nguyện Việt Nam đoàn kết phối hợp chiến đấu với tinh thần quốc tế cao cả, bộ đội Pa-thét Lào đã trưởng thành vượt bậc, dũng cảm chiến đấu chiến thắng cả thù trong giặc ngoài, giành độc lập cho dân tộc.

Chu Hưng hôm nay là một thôn nhỏ của xã Ấm Hạ (Hạ Hòa-Phú Thọ). Ngôi đền thiêng thờ đức Côn Nhạc đại vương bị thực dân Pháp bắn phá nay đã được trùng tu xây dựng khang trang ngay trên nền cũ, nơi đội vũ trang Lát-xa-vông thành lập. Nơi đây, cảnh sắc trung du và núi rừng Việt Bắc vẫn còn in đậm trong những nếp nhà mái cọ, trên những con đường đất và những đồi cọ. Đặc biệt, khu nhà trưng bày truyền thống được xây ngay cạnh ngôi đền cổ là nơi lưu giữ những bức ảnh quý giá ghi lại sự kiện lịch sử quan trọng của quân đội Lào diễn ra nơi đây.

Khi hai nước được giải phóng, sạch bóng quân thù, vào những dịp kỷ niệm lớn, các đoàn cán bộ cấp cao của Lào thường tổ chức những chuyến trở về Chu Hưng, thăm lại nơi ra đời của đội vũ trang Lát-xa-vông, tiền thân của quân đội Lào ngày nay.

Bài và ảnh: NGUYỄN THẾ LƯỢNG