“Bảo tàng gánh”
Thiếu tá Giản Viết Xuân, Phó giám đốc Bảo tàng Quân khu 4 kể về những ngày đầu thành lập bảo tàng với niềm tự hào, xúc động. Hồi ấy để giáo dục bộ đội về truyền thống vẻ vang, lịch sử xây dựng, chiến đấu hào hùng, oanh liệt của quân và dân Quân khu 4, Đảng ủy, Bộ tư lệnh Quân khu 4 chỉ đạo Cục Chính trị tổ chức các hoạt động triển lãm, trưng bày hiện vật gốc mang tính chất bảo tàng phục vụ bộ đội và nhân dân. Từ thực tiễn đó, Bộ tư lệnh Quân khu 4 quyết định thành lập Bộ phận Bảo tàng Quân khu 4 (nay là Bảo tàng Quân khu 4) đúng vào ngày kỷ niệm 22 năm thành lập Quân đội nhân dân Việt Nam (22-12-1966) tại trại Hồng, xã Nam Xuân, do Trung úy Trần Thanh Tâm phụ trách. Những năm đầu thành lập, cán bộ, nhân viên, chiến sĩ Bộ phận Bảo tàng Quân khu 4 đã tích cực đi sưu tầm, lưu giữ, bảo quản, xây dựng những bộ sưu tập hiện vật gốc, tổ chức trưng bày, triển lãm phục vụ các nhiệm vụ của quân khu và giúp các đơn vị, địa phương xây dựng nhà truyền thống. Năm 1967, nhà trưng bày được Bộ tư lệnh Quân khu 4 xây dựng tại rú Dồi, xã Nam Hùng (Nam Đàn, Nghệ An). Thời kỳ là Ủy viên Trung ương Đảng, Chính ủy Quân khu 4, đồng chí Lê Hiến Mai đã chỉ đạo: “Phải coi công tác bảo tàng quân khu là một trận tuyến, chiến đấu giành giật hiện vật với thời gian, với kẻ địch, vì vàng mất đi có thể mua lại được, nhưng tài liệu, hiện vật mất đi thì không gì mua lại được”.
Quán triệt nghị quyết của Đảng ủy và chỉ đạo của Bộ tư lệnh Quân khu 4, cán bộ, nhân viên bảo tàng đã vượt mọi khó khăn, gian khổ, không quản hy sinh, tổ chức nhiều tổ, nhiều đợt đi đến các địa phương, trận địa, trọng điểm giao thông, nơi địch đánh phá ác liệt để sưu tầm hiện vật. Bước chân của cán bộ, nhân viên bảo tàng đã đến các mặt trận: Đường 9-Khe Sanh, Cồn Tiên, Dốc Miếu, Đông Hà, Thừa Thiên Huế, hành quân sang chiến trường nước bạn Lào sưu tầm hiện vật tại các đơn vị Quân tình nguyện... Bảo tàng có sáng kiến dùng quang gánh, xe thồ vận chuyển tài liệu, hiện vật đi triển lãm lưu động nên được cán bộ, chiến sĩ, nhân dân trìu mến gọi là “Bảo tàng gánh”. Từ năm 1966 đến 1975, Bảo tàng Quân khu 4 đã hoàn thành khối lượng công việc đồ sộ: Triển lãm đề tài “Tay cày, tay súng, tay búa, tay súng” năm 1968 tại 70 điểm phục vụ cán bộ, nhân dân, LLVT các tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An, Quảng Bình; triển lãm phục vụ Đại hội Thi đua Quyết thắng và tổng kết 4 năm (1964-1968) chống Mỹ, cứu nước tại xã Giai Xuân, huyện Tân Kỳ (Nghệ An) với hơn 2.000 hiện vật, hình ảnh, giới thiệu thành tích chiến đấu dũng cảm, chiến thắng vẻ vang của LLVT quân khu. Ngày 22-12-1969, tham gia triển lãm toàn quân kỷ niệm 25 năm Ngày thành lập quân đội, quân khu đã huy động 10 xe vận tải chở nguyên vật liệu từ Nghệ An ra Hà Nội, trong hai tháng đã xây dựng 500m2 nhà trưng bày bằng tre, nứa mang đậm bản sắc văn hóa Quân khu 4, với hơn 1.200 hiện vật gốc, hình ảnh, tác phẩm nghệ thuật... Năm 1975, các tỉnh Quảng Trị, Thừa Thiên Huế được giải phóng, sau 7 tháng chuẩn bị, Bảo tàng Quân khu 4 phối hợp với Bảo tàng Quân khu Trị Thiên tổ chức Triển lãm chuyên đề “Trị-Thiên-Huế chiến thắng”, khai mạc ngày 22-12-1975. Lần đầu tiên ở thành phố Huế có một cuộc triển lãm lớn, giới thiệu và tuyên truyền một cách sinh động về thắng lợi của quân và dân Trị-Thiên-Huế trong kháng chiến chống Mỹ, cứu nước, góp phần xây dựng niềm tin cho quần chúng nhân dân đối với chính quyền cách mạng.
Tự hào trên quê hương Bác Hồ
Tháng 4-1979, Bộ tư lệnh Quân khu 4 quyết định di chuyển Bảo tàng Quân khu 4 về TP Vinh (Nghệ An), chọn địa điểm Bác Hồ về thăm và nói chuyện với cán bộ, chiến sĩ LLVT Quân khu 4 ngày 15-6-1957. Tự hào đứng chân trên quê hương Bác Hồ, cán bộ, nhân viên, chiến sĩ bảo tàng vừa học tập, làm theo Bác, vừa tích cực sưu tầm tư liệu, hiện vật của Bác Hồ với LLVT Quân khu 4. Hiện nay, bảo tàng có hàng trăm tư liệu, hiện vật là quà tặng, Huy hiệu của Người, thể hiện tình cảm, sự quan tâm của Bác Hồ với quê hương, với LLVT Quân khu 4. Thiếu tá Giản Viết Xuân là người đã sưu tầm tài liệu và viết về chiếc ca uống nước, phần thưởng Bác Hồ tặng cán bộ, chiến sĩ lập công xuất sắc khi tham gia Chiến dịch Điện Biên Phủ. Chiếc ca đã được cựu chiến binh Nguyễn Đình Huấn, người tham gia Chiến dịch Điện Biên Phủ, quê ở xã Liên Sơn, huyện Đô Lương (Nghệ An), giữ gìn hơn 30 năm trong quân ngũ, hiến tặng bảo tàng. Chiếc ca mang dòng chữ “Kháng chiến nhất định thắng lợi” và “Kiên quyết làm tròn nhiệm vụ”. Theo ông Huấn kể, chiếc ca được Bác Hồ tặng cán bộ, chiến sĩ trước ngày đơn vị ông bước vào Chiến dịch Điện Biên Phủ. Ông còn được nghe đọc thư Bác gửi động viên cán bộ, chiến sĩ tham gia Chiến dịch Điện Biên Phủ trước, trong và khi chiến dịch thắng lợi. Trải qua nhiều cương vị công tác, nhưng ông Huấn luôn giữ “chiếc ca Cụ Hồ” bên mình. Khi ông làm chuyên gia quân sự Việt Nam giúp cách mạng Lào những năm 1966-1970, trong một chuyến công tác, đoàn chuyên gia của ông bị địch phục kích tại tỉnh Savannakhet, ông cùng đồng đội chiến đấu dũng cảm, thoát khỏi vòng vây, nhưng bị lạc đường. Trong hoàn cảnh đói khát giữa rừng sâu, ông đã dùng chiếc ca đến các bản làng để đựng thực phẩm của bà con Lào tiếp tế cho đồng đội...
Ở Bảo tàng Quân khu 4 còn lưu giữ nhiều hiện vật quý thể hiện tình cảm của Bác Hồ với nhân dân và LLVT Quân khu 4 như: Chiếc áo lụa Bác Hồ tặng cụ Nguyễn Văn Uy, nguyên Đội trưởng Xích vệ Yên Phúc, quê xã Phúc Sơn, huyện Anh Sơn (Nghệ An) trong Phong trào Xô viết Nghệ-Tĩnh (1930-1931); tấm ảnh chân dung của Bác Hồ được Người tặng bộ đội đảo Cồn Cỏ; chiếc đài hiệu Zenith Bác Hồ tặng Viện Quân y 49; Cờ thưởng luân lưu Bác Hồ tặng Quân khu 4 và những “đồng bạc Cụ Hồ”... Chiếm số lượng nhiều hơn cả là Huy hiệu của Bác Hồ tặng cán bộ, chiến sĩ, nhân dân, LLVT Quân khu 4, qua đó thể hiện những chiến công, gương chiến đấu dũng cảm, người tốt, việc tốt lan tỏa trong Phong trào Thi đua Quyết thắng và thi đua yêu nước của LLVT nhân dân Quân khu 4.
Bảo tàng Quân khu 4-địa điểm Chủ tịch Hồ Chí Minh về thăm và nói chuyện với cán bộ, chiến sĩ LLVT Quân khu 4 ngày 15-6-1957 đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch cấp Bằng xếp hạng Di tích lịch sử quốc gia, năm 2021. Tháng 5-2021, Bảo tàng Quân khu 4 được Sở Văn hóa và Thể thao tỉnh Nghệ An công nhận là điểm du lịch cấp tỉnh. Tháng 12-2021, Đảng ủy, Bộ tư lệnh Quân khu 4 long trọng tổ chức khánh thành Tượng đài Bác Hồ với LLVT Quân khu 4 tại địa điểm Người nói chuyện với cán bộ, chiến sĩ LLVT Quân khu 4 ngày 15-6-1957.
Xây dựng bảo tàng thành “cuốn sử sống”
Thực hiện lời dạy của Bác Hồ: “Bảo tàng là cuốn sử sống”, hơn 55 năm qua, các thế hệ cán bộ, nhân viên, chiến sĩ Bảo tàng Quân khu 4 đã vượt mọi khó khăn, gian khổ, tổ chức đến các mặt trận, chiến trường, địa bàn quân khu và sang nước bạn Lào, sưu tầm hơn 20.000 hiện vật, tư liệu, trong đó có hơn 2.000 di vật liệt sĩ, được lưu giữ, bảo quản cẩn thận. Theo Thiếu tá Giản Viết Xuân, hiện nay, bảo tàng đã có hệ thống trưng bày hoàn chỉnh, diện tích 13.000m2 với 3 khu vực trưng bày, 6 phòng chuyên đề; kết hợp hài hòa Di tích lịch sử địa điểm Bác Hồ về thăm Quân khu 4 với cụm phù điêu 6 tỉnh khắc họa truyền thống yêu nước, những chiến công vẻ vang của LLVT Quân khu 4. Năm 2004, bảo tàng hoàn thành công trình Nhà tưởng niệm và trưng bày di vật liệt sĩ, từ đề tài khoa học cấp Tổng cục Chính trị và đưa vào hoạt động. Đây là công trình có giá trị và ý nghĩa nhân văn sâu sắc, nơi lưu giữ, tưởng nhớ và ghi công lao của những người con đã hy sinh vì sự nghiệp đấu tranh giành độc lập, giải phóng dân tộc; xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, làm nghĩa vụ quốc tế cao cả.
“Từ khi thành lập đến nay, Bảo tàng Quân khu 4 đã tổ chức hàng trăm cuộc triển lãm, phục vụ hơn 4 triệu lượt khách đến tham quan, nghiên cứu và học tập. Những năm gần đây, bảo tàng đón hơn 70.000 lượt khách mỗi năm, trong đó có đông đảo cán bộ, chiến sĩ LLVT, cựu chiến binh, học sinh, sinh viên, lưu học sinh Lào và các nước đến tham quan, nghiên cứu, học tập. Bảo tàng đã phối hợp chặt chẽ với các bảo tàng trên địa bàn, các hội cựu chiến binh, ban liên lạc bạn chiến đấu... để tổ chức sưu tầm hiện vật, tài liệu, trưng bày, giáo dục truyền thống và phục vụ cán bộ, chiến sĩ LLVT và nhân dân...”, Thiếu tá Giản Viết Xuân cho biết thêm.
DƯƠNG HÀ