Cuộc "đại vượt ngục" Hỏa Lò

QĐND - Trong lịch sử cách mạng Việt Nam, cuộc vượt ngục này được coi là cuộc vượt ngục lớn nhất, do các tù chính trị tổ chức thành công. Trở về địa phương, họ là những cán bộ nòng cốt, tham gia lãnh đạo Tổng khởi nghĩa 19-8-1945 thắng lợi…

Đầu năm 2015, gia đình các cựu tù chính trị Hỏa Lò tổ chức kỷ niệm 70 năm cuộc vượt ngục lịch sử. Ảnh tư liệu.

Là con em tù chính trị vượt ngục Hỏa Lò năm ấy, anh em chúng tôi đau đáu nhiều năm tìm hiểu, sưu tầm tư liệu sự kiện này. Năm 2007, để chuẩn bị xuất bản cuốn sách về cha tôi-Thiếu tướng Trần Tử Bình-có tựa đề “Trần Tử Bình, từ Phú Riềng Đỏ đến mùa Thu Hà Nội...”, chúng tôi đã tìm đến bạn tù Hỏa Lò của cha tôi-các lão đồng chí Lê Trọng Nghĩa, Nguyễn Tuân, Nguyễn Huy Hòa, Trần Văn Cử... Dù sự kiện ấy đã diễn ra hơn 60 năm, dù thời cuộc có nhiều biến đổi nhưng các cựu tù chính trị vẫn say sưa kể lại cuộc vượt ngục ly kỳ này.

Thời cơ vượt ngục

Với tác phong của một sĩ quan quân báo, khi đó đã 85 tuổi, cụ Lê Trọng Nghĩa (đã mất năm 2015), vẫn rành mạch kể lại: “Anh Trần Tử Bình bị mật thám bắt cuối năm 1943, rồi bị tạm giam ở Phủ Lý, Hà Nam. Không chịu khuất phục, anh bị đánh rất đau. Mật thám Pháp phải đưa anh ra điều trị tại nhà thương Phủ Lý. Y tá trẻ Vũ Lăng (sau này là Thượng tướng) được các cụ Mai Lập Đôn, Mai Thị Vũ Trang giác ngộ, trong ca trực đã cố tình bỏ đi đánh tennis. Lợi dụng thời cơ này, anh Bình bẻ song sắt, nhảy ra ngoài nhưng bị lộ. Sau đó, anh bị đưa về Ninh Bình, bị kết án 20 năm khổ sai. Đầu năm 1944, bọn chúng đưa anh về giam tại Hỏa Lò. Còn tôi cùng anh Nguyễn Đình Thi bị bắt khi rải truyền đơn mừng ngày thành lập Đảng năm 1942. Tôi bị tống giam Hỏa Lò, đầu năm 1944 mới gặp anh Bình. Thấy anh là người từng trải, hào sảng, lại cùng là dân Công giáo nên kết thân. Anh Trần Đăng Ninh - Bí thư Xứ ủy, cùng hai Xứ ủy viên Trần Tử Bình, Lê Tất Đắc được anh em rất tín nhiệm.

Ngày ấy, Hỏa Lò không có chi bộ nhưng anh em tù chính trị bầu ra Ban sinh hoạt (thực chất là một tổ chức đấu tranh công khai), chăm lo đời sống anh em, giao dịch với giám thị nhằm bảo đảm chế độ cho tù nhân. Anh Bình được bầu làm trưởng ban. Các lớp học được tổ chức nhằm nâng cao trình độ lý luận, khả năng diễn thuyết, công tác bí mật…

Trước khi bị bắt, anh Bình đã dự họp Xứ ủy (ngày 13-11-1943), triển khai nghị quyết Thường vụ Trung ương "Toàn bộ công tác của Đảng phải nhằm vào việc chuẩn bị Tổng khởi nghĩa”. Về Hỏa Lò, anh phổ biến lại nghị quyết này. Mục tiêu giải phóng dân tộc thu hút suy nghĩ của mọi người. Vấn đề vượt ngục vốn đã nung nấu, nay trở nên cấp bách.

Cũng trong thời gian 1943-1944, Trung ương có chủ trương “tổ chức vượt ngục”. Tin vui về cuộc vượt ngục thành công của nhóm tù chính trị Sơn La (trong đó có anh Sao đỏ Nguyễn Lương Bằng) vào tháng 8-1943 và cuộc vượt ngục ở nhà tù Bắc Ninh của anh Văn Tiến Dũng (tháng 12-1944) càng động viên anh em quyết tâm vượt ngục. Tối 9-3-1945, Nhật đảo chính Pháp, độc chiếm Việt Nam và Đông Dương. Ngay tối đó, anh em tù chính trị đã thống nhất: Kiên quyết giữ vững lập trường, khí tiết của người cộng sản, không để bọn Nhật lợi dụng; triệt để tranh thủ tình hình rối ren, khi bọn Nhật chưa vững chân, tổ chức của địch còn lỏng lẻo để khẩn trương tạo cơ hội vượt ngục... Thời cơ quý báu đã đến!”.

Năm 2004, chúng tôi đã đến gặp các lão đồng chí từng chui cống vượt ngục với cha tôi, trong đó có lão đồng chí Nguyễn Tuân, nguyên Thứ trưởng Bộ Điện-Than. Cụ đã nhắc lại cuộc vượt ngục thần kỳ này: "Nửa đêm 9-3-1945, một sĩ quan Nhật dẫn một tiểu đội lính chiến với súng ống, lưỡi lê vào nhà tù tìm bọn tay sai bị giam tại đây. Viên sĩ quan đưa ra luận điệu lừa phỉnh: “Người Nhật đã đánh bại quân Pháp, giúp Việt Nam độc lập. Ngày mai sẽ thả các anh ra”. Vừa nghe hắn nói, tôi tranh thủ đề đạt: “Các ông nói ngày mai thả chúng tôi, vậy đề nghị mở cửa các trại để chúng tôi được gặp nhau, chia tay trước khi về quê!”. Hắn ta gật đầu đồng ý. Thế là anh em tù chính trị lợi dụng điều kiện này qua lại gặp nhau.

Ngày 10-3, mọi kỷ cương của nhà tù bị đảo lộn. Giám thị và quan chức Pháp bị dồn vào một phòng; giám thị Việt không còn dám nghênh ngang. Anh Bình thống nhất: Anh em tù chính trị, ai có điều kiện trốn vào lúc nào thì chủ động trốn, các đồng chí bị án nặng được ưu tiên đi trước. Quỹ tài chính do anh em đóng góp được chia cho mọi người.

Lợi dụng sự lộn xộn về quản lý, đồng chí Trần Đăng Ninh ở xà lim tử tù trà trộn sang khu thường phạm. Sáng 10-3, nhiều tù thường phạm đột nhập vào kho lấy được quần áo, chăn chiên, thang, xà beng, cuốc chim…

Ngày 11-3, không khí trong nhà tù sôi sùng sục. Toán thường phạm thử dùng xà beng đục tường, phá nền xi măng, đào hầm chui ra nhưng không thành.

Phép “thăng thiên” và “độn thổ”

Theo chỉ thị của ban lãnh đạo, ông Nghĩa được cử đi gặp Cầm Văn Dung-nguyên Tri châu Mường La, người trong một dòng họ lớn của dân tộc Thái ở Tây Bắc. Ông ta bị kết án khổ sai vì liên đới đến vụ đầu độc Công sứ Sơn La Xanh Pu-lốp. Là người có học, ghét Pháp, trong nhiều năm là thủ lĩnh của cánh thường phạm nhưng rất trọng anh em tù chính trị từ ngày còn ở Sơn La, Cầm Văn Dung nhất trí ngay kế hoạch vượt ngục qua tường rào. Tại trại thường phạm, chăn chiên được xé ra, bện thành những dây dài, to, chắc. Tù nhân sẽ leo lên mái nhà rồi bắc thang từ đây lần ra bờ tường. Dây to được buộc cố định vào trụ điện trên bờ tường, thả ra ngoài. Đi lần lượt, cứ một tù chính trị thì một thường phạm. Anh em tù chính trị có sáng kiến lấy chăn chiên trùm lên mảnh chai cắm trên bờ tường-phòng đứt tay chân và trùm lên dây điện-tránh bị giật.

Toàn cảnh nhà tù Hỏa Lò.

Ông Nghĩa nhớ lại: “Sau khi thỏa thuận xong với Cầm Văn Dung, danh sách vượt ngục được lập ra. Anh Bình gọi tôi ra một góc giao nhiệm vụ bảo vệ “thượng cấp” Trần Đăng Ninh...”. Và trong đêm 11-3, các đồng chí Trần Đăng Ninh, Vũ Kỳ, Lê Trọng Nghĩa, Vũ Tuân, Lê Tất Đắc, Nguyễn Văn Kha, Châu Ký, Nguyễn Chương… đã thoát ra ngoài từ trại thường phạm theo đường này. Sau khi Cầm Văn Dung thoát ra ngoài, cánh thường phạm không còn giữ được trật tự, tranh nhau trèo lên mái nhà làm ngói vỡ. Quân Nhật phát hiện đã nổ súng. Lối đi này bị lộ.

Đợt vượt ngục đầu tiên theo lối “thăng thiên” tuy chưa giải thoát được nhiều nhưng có tác dụng động viên anh em tiếp tục vượt ngục. Hơn nữa cho thấy, lý tưởng cách mạng giải phóng dân tộc của anh em tù chính trị đã cảm hóa được những người có ý thức trong cánh thường phạm. Ngày 12-3, tù chính trị chia thành nhiều nhóm để bàn các phương án vượt ngục. Khi còn học ở Chủng viện Hoàng Nguyên, ông Bình đọc nhiều sách kiếm hiệp Tàu, trong đó có kể các hiệp khách tung hoành trong các đường hầm dưới lòng đất. Lúc bị giam ở Ninh Bình, ông từng có ý định vượt ngục theo đường cống ngầm. Ý nghĩ này chợt đến khi ông đang lang thang trong sân nhà tù Hỏa Lò và nhìn thấy cái nắp cống bê-tông có treo vòng thép…

...Năm 2004, đến thăm bạn tù của cha tôi-ông Nguyễn Huy Hòa, nguyên Phó hiệu trưởng Trường Tuyên huấn Trung ương, đã ngoài 80. Vẫn giữ vẻ hóm hỉnh, ông kể: Khi anh Bình đưa ra ý tưởng vượt ngục theo đường cống ngầm, có anh băn khoăn: “Đường cống hẹp quá, khó chui lọt lắm”. Nhưng anh Bình nói gần như chỉ thị: “Đừng đoán mò như thế, cứ đi xem thử rồi về báo cáo. Không được bàn chùn!”. Vậy là tôi bàn với Phan Vân và Cử, thử một lần xem sao.

Tôi và Cử nhỏ người nên xung phong chui xuống cống, còn Phan Vân ở lại đậy nắp cống và canh chừng. Sau chừng tiếng đồng hồ bò, trườn trong lòng cống, đã tới được hố ga, thấy được ánh sáng, đó là cửa cống. Ghé mắt qua khe, chúng tôi thấy chân người, bánh xe đạp lăn qua và tiếng động của đường phố. Thử lấy đầu đội lên thì thấy nắp cống chuyển dịch. Cả hai khẳng định đường cống nhà tù Hỏa Lò dẫn ra phố. Yên trí đã có lối thoát, cả hai quay trở lại. Vân thấy ám hiệu, chạy ra mở nắp cống để Hòa, Cử chui lên. Thời gian cả đi và về hết chừng 2 tiếng. Ba anh em chạy đi tìm anh Bình…”. Ba đồng chí Hòa, Vân, Cử kéo ông Bình ra một góc, thông báo đã tìm ra đường vượt ngục tại Trại J. Trước kia tại đây giam tù vị thành niên, hiện đang giam tù nhân sắp mãn hạn. Nơi đây rất vắng vẻ…

Ban lãnh đạo lập ra một kế hoạch vượt ngục hết sức chu đáo. Tù chính trị được chia thành từng nhóm nhỏ, lần lượt theo đường cống ngầm ra ngoài trong nhiều tối. Ngay đêm 12-3, 29 đồng chí đi trước tập trung ở Trại J. Danh sách các nhóm đi sau được ông Bình bàn giao cho ông Nguyễn Lam (sau này là Bí thư Thành ủy Hà Nội).

Ông Nguyễn Huy Hòa kể tiếp: “Tối 12-3, khoảng 8 giờ, anh Bình phát lệnh: “Mở nắp cống!”. Nhóm đi đầu "lĩnh ấn tiên phong” có anh Bình, Phan Vân, Nguyễn Tuân và tôi. Trước giây phút làm phép “độn thổ”, anh còn đùa: “Sống thì nhớ, chết thì giỗ giờ phút này!”… Khi bật nắp cống chui lên mới thấy phía bên kia là vườn hoa Mê Linh; từ đây thấy rõ hai tháp canh ở hai góc nhà tù có lính Nhật đứng gác, sau lưng là bức tường cao cắm đầy mảnh chai của nhà tù nằm dọc đường Rue Richaud (nay là Quán Sứ). Bức tường ấy nay là lối vào cao ốc Hanoi Tower. Ngay trong đêm, nhóm chúng tôi về đến làng Vạn Phúc, Hà Đông, nơi cơ quan Thường vụ Xứ ủy đóng. Nhóm thứ hai có Trần Văn Cử, Nguyễn Cao Đàm đi cùng ông Đỗ Mười… Như vậy, tổng số tù chính trị vượt ngục theo đường cống ngầm, trong các đêm từ 12 đến 16-3, hơn 100 người. Mọi người khẩn trương lao vào chuẩn bị cho Tổng khởi nghĩa…”.
TRẦN KIẾN QUỐC