Hai lần vượt Trường Sơn và một lần báo tử

Ông Nguyễn Kim Toàn là Tổng biên tập Báo Hải Phòng, Chủ tịch Hội Nhà báo TP Hải Phòng thời kỳ đổi mới. Vào cuối thập niên 1980, đầu thập niên 1990, dưới sự lãnh đạo của ông, Báo Hải Phòng nổi lên như lá cờ đầu trong các báo Đảng địa phương dám tự chủ về ngân sách, tự đổi mới mình, thúc đẩy sự đổi mới mạnh mẽ của toàn thành phố. Một nhà giáo ở Trường Cao đẳng Sư phạm Hải Phòng từng nói với tôi: “Nếu chỉ mua một tờ báo hằng ngày, tôi sẽ chọn mua Báo Hải Phòng. Đó là tờ báo đưa tin nhanh, dám xông vào những vấn đề gai góc và có chính kiến, có nhiều câu chuyện của đời sống gần gũi với mình”... Bà Nguyễn Thị Bảy, nguyên Phó chủ tịch UBND TP Hải Phòng, coi Kim Toàn như một người anh, sau mấy mươi năm nhớ lại còn bồi hồi, xúc động: “Nhà báo Kim Toàn là người anh, người anh lớn... Tôi đánh giá rất cao và hết sức nể phục tinh thần, tài năng của nhà báo-chiến sĩ Kim Toàn. Anh đã nỗ lực phấn đấu, chiến đấu, hy sinh hết mình cho sự nghiệp đấu tranh giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước, cho sự nghiệp báo chí và sự phát triển của TP Hải Phòng!”.

Vợ chồng nhà báo Kim Toàn tại khuôn viên Báo Hải Phòng trước khi ông lên đường đi B. Ảnh do nhân vật cung cấp

Lần thứ nhất, sau nửa năm học “lớp báo chí đặc biệt”, vừa học nghiệp vụ báo chí vừa tập luyện quân sự tại Trường Tuyên giáo Trung ương (tiền thân của Học viện Báo chí và Tuyên truyền ngày nay), đoàn báo chí mang mật danh K94 lên đường vào Nam ngày 16-3-1966. Đoàn K94 ngày ấy, có 18 nhà báo người miền Nam, 5 nhà báo người miền Bắc là Kim Toàn, Nguyễn Thế Phiệt (Hà Tây), Lê Thế Thành (Bắc Thái), Phạm Ngọc Thành (Nam Hà), Đặng Văn Nhưng (Hải Hưng-sau này là Tổng biên tập Báo Quân đội nhân dân).

Nhà thơ Tố Hữu từng viết: “Trường Sơn, đông nắng, tây mưa/ Ai chưa đến đó, như chưa rõ mình”. Trường Sơn là con đường đánh giặc, con đường mỗi người nhận ra mình trong tột cùng tình yêu nước, trong ánh sáng của thời đại Hồ Chí Minh. Nhưng trước hết, đó là con đường của sự gian khổ, chết chóc. Trong nhật ký, Kim Toàn viết: “Không ít ngày hết gạo, thiếu muối, chúng tôi phải ăn cháo, ăn măng hoặc củ rừng, rau tàu bay thay cơm. Trên mỗi chặng của con đường Trường Sơn ấy, người đi sau bước theo dấu chân người đi trước, hứng nước mưa từ ni lông phủ ba lô trên lưng của người đi trước để uống; ngoảnh trước ngoảnh sau chỉ vài chục mét có khi đồng đội đã không còn vì bom mìn, vì biệt kích, thám báo địch và vì kiệt sức”...

Vào đến Nam Bộ, Kim Toàn gầy hom hem, thân mình trầy xước, một cánh tay bị gãy lọi xương do một trận bom hất tung lên cây. Thân thể hom hem nhưng ý chí thì đã thành gang thép. Ông trở thành phóng viên và là phóng viên chủ lực của Báo Giải phóng với mật danh, bút danh Cao Kim. Những bài báo của ông thời đó không những làm cho cả nước và thế giới hiểu rõ hơn cuộc chiến đấu chính nghĩa và anh hùng của quân dân ta ở miền Nam mà còn như hồi kèn xung trận cổ vũ đồng bào và chiến sĩ tiến lên giành thắng lợi cuối cùng. Không chỉ viết báo, ông còn góp phần xây dựng trường báo chí của Tiểu ban Báo chí, Ban Tuyên huấn Trung ương Cục miền Nam và mở lớp huấn luyện làm báo cấp tốc tại chỗ cho một số địa phương và đơn vị Quân Giải phóng. Ngay tại cơ quan Báo Giải phóng, nhà báo Kim Toàn là một trong những người trực tiếp truyền lửa, người hướng dẫn làm báo cho một số thanh, thiếu niên từ Sài Gòn, Củ Chi và các nơi mới vào chiến khu công tác.

Nhà báo Kim Toàn với bà con quê nhà. Ảnh: KIM HOA

Trong chuyến vượt Trường Sơn lần thứ nhất, làm Báo Giải phóng có hai chuyện đáng nhớ nhất. Với tinh thần quyết tâm giải phóng miền Nam, ngay trong Tết Mậu Thân 1968, cấp trên đã cử nhà báo Hà Văn Lộc (bút danh Hồng Châu, Thép Mới) và Kim Toàn (Cao Kim), đột nhập vào Sài Gòn trước tổng tiến công, Thép Mới trong vai nhà buôn, Cao Kim trong vai người chụp ảnh dạo, để vừa đưa tin, vừa ra một tờ báo của cách mạng ngay giữa Sài Gòn. Sau việc không thành, để bảo vệ cán bộ chiến lược, Thép Mới được rút ra ngoài. Cao Kim ở lại chiến đấu trong Đội Vũ trang tuyên truyền T4 do Hai Ca làm Đội trưởng. Tờ giấy giới thiệu sinh hoạt Đảng của ông nằm trong túi ngực của Hai Ca, chưa kịp nộp lên cấp trên thì một trận chiến đấu ác liệt xảy ra. Hai Ca bị thương nặng, thân thể nát nhừ không thể nhận dạng, hy sinh trên đường về trạm phẫu. Căn cứ tờ giấy trong túi áo ngực, Trưởng ban Quân y Phân khu 3 Phạm Tương Lai đã phát đi Giấy báo tử về sự hy sinh của Cao Kim. Chuyện thứ hai là trận phá vây bên sông Vàm Cỏ. Người làm báo trong chiến trường không chỉ có cây bút mà phải là một “Việt cộng” trận mạc thực thụ. Ngày 27-2-1968, các nhà báo Võ Nhân Lý, Giám đốc Thông tấn xã Giải phóng; Bảy Sậy, phóng viên Đài Phát thanh Giải phóng; Cao Kim, phóng viên Báo Giải phóng và chiến sĩ bảo vệ Nguyễn Hoàng, bị địch vây chặt cả khu rừng dừa ven sông Vàm Cỏ tại tỉnh Long An. Trên trời, một “con đầm già” chĩa loa ra rả: “Nghe đây! Nghe đây! Hỡi các cán binh Việt cộng, các anh đã bị bao vây mọi phía. Hãy mau buông súng rời tử địa trở về với chánh nghĩa quốc gia để được hưởng khoan hồng”... Máu sôi lên, nhìn bụng “con đầm già” muốn nổ một loạt AK, nhưng mấy anh em bấm bụng giữ bí mật. Đến khi bộ binh địch tiến cách 7m, rồi 5m, cả đội bất ngờ xả súng khiến nhiều tên chết và bị thương, cả bọn hoảng loạn tháo chạy. Thừa cơ đó, các nhà báo thoát hiểm trong gang tấc.

Sau gần 10 năm ở chiến trường, bị sốt rét và đau gan nặng, năm 1974, nhà báo Kim Toàn được gửi ra miền Bắc dưỡng bệnh. Chuyến “vượt Trường Sơn” lần thứ hai này là chuyến trở ra, tuy nhiều đoạn được đi xe nhưng vẫn gặp không ít hiểm nguy. Nhưng hơn tất cả là ông được thấy một không khí bừng bừng, tất cả cho chiến thắng trên mọi nẻo đường. Bộ đội phòng không làm chủ vùng trời. Đường Trường Sơn đã rộng mở cho xe cơ giới và biển báo rõ ràng, các khẩu hiệu “Xẻ dọc Trường Sơn đi cứu nước/ Mà lòng phơi phới dậy tương lai” sáng khắp mọi nẻo rừng. Đặc biệt, ông đã gặp nhiều người rất đỗi dũng cảm, trung kiên mà hết sức bình dị, thân thương, như anh bộ đội Nguyễn Văn Lê, lái xe Lê Tiến, các chị “tù nhân chiến thắng” như Sáu Kháng đẻ con và nuôi con trong tù đến 7 tuổi mới được trao trả, rồi nữ du kích Thanh Toàn. Thanh Toàn là du kích Quảng Trị, trong khi bị địch vây, chị chờ chúng đến gần rồi mới rút chốt lựu đạn quyết tử... Địch chết, chị chỉ bị gãy tay, bị bao trận đòn thù tàn bạo vẫn không hé răng khai nửa lời...

Tất cả những tư liệu chiến trường và hai lần vượt Trường Sơn ấy, sau này nghỉ hưu, ông kể lại trong các cuốn sách: “Hai lần vượt Trường Sơn”, “Cánh chim nhỏ giữa sào huyệt địch”, “Viết trong lửa đạn”, “Làm báo ở chiến trường”... Với những giá trị quý hiếm, chân thực về kháng chiến, về báo chí chiến trường, những cuốn sách đó được tái bản dịp kỷ niệm 50 năm Ngày giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước và 100 năm Ngày Báo chí cách mạng Việt Nam.

Nhà báo Kim Toàn vừa gọi điện cho tôi, anh khoe: Nhân kỷ niệm Ngày giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước (30-4) và Ngày Báo chí cách mạng Việt Nam (21-6), có các đoàn báo chí đến thăm, ấn tượng nhất là đoàn Bình Phước, họ còn nhớ ông ngày đó gắn bó với vùng đất này. Cảm động hơn nữa là cháu Trần Việt Dũng, cháu nội của nhà báo Thái Duy ở Hà Nội và cháu Lan Thanh, cháu nội của thầy thuốc Phạm Tương Lai, người ký giấy báo tử, đắp mộ cho Cao Kim ở Sài Gòn đến thăm. Ông Tương Lai trước khi mất có dặn lại con cháu: “Trong kháng chiến, ba có người đồng chí, người anh em là Cao Kim, tức Kim Toàn làm ở Báo Hải Phòng. Khi nào có dịp ra Bắc, các con cháu nhớ ghé thăm”...

Nhà báo Kim Toàn nói thêm: “Các cháu rất thích nghe chuyện kháng chiến”. Vâng, tôi thầm nghĩ, đó là sự kỳ diệu của tình cảm người Việt Nam, là sức sống và điều kỳ diệu của cách mạng. Người già đã đi trọn một thế kỷ để giành độc lập, hòa bình. Lớp trẻ, với tấm lòng ấy, nhất định sẽ làm cho đất nước phồn vinh và quá khứ không bao giờ phai nhạt.

NGUYỄN SỸ ĐẠI