Ngày 14-9-2025, qua liên lạc với các cựu chiến binh và anh Nguyễn Công Xá, con trai của liệt sĩ Nguyễn Công Mẹo, Chính trị viên phó Đại đội 1, Tiểu đoàn 16 anh hùng, mà tôi được dự buổi gặp mặt của Ban liên lạc Tiểu đoàn 16 tại thôn Xuân Trung, xã Xuân Hưng (Ninh Bình). Tiểu đoàn 16 là đơn vị đã trực tiếp tiến công sân bay Tân Sơn Nhất trong cuộc Tổng tiến công và nổi dậy Xuân Mậu Thân 1968, hình ảnh cán bộ, chiến sĩ của Tiểu đoàn chiến đấu, hy sinh dũng cảm là nguyên mẫu để nhà thơ Lê Anh Xuân viết nên bài thơ “Dáng đứng Việt Nam”.
Ông Phan Thanh Bình, Trưởng ban liên lạc Cựu chiến binh Tiểu đoàn 16, dáng người to cao, mái tóc bạc trắng nhưng vẫn nhanh nhẹn, giọng nói khỏe khoắn, giới thiệu: “Các hội viên ban liên lạc đều đã tuổi cao, người ít nhất 77 tuổi, người cao nhất đã 93 tuổi. Chúng tôi là những người con quê hương Nam Định, Thái Bình, Thanh Hóa, nhập ngũ ngày 19-5-1965, được biên chế về Tiểu đoàn 5, Trung đoàn 24, Sư đoàn 304. Trung đoàn trưởng là Lê Công Phê, Chính ủy Trung đoàn là Lê Tâm. Chúng tôi được huấn luyện kỹ thuật, chiến thuật bộ binh tổng hợp và rèn luyện hành quân để lên đường vào miền Nam (đi B) với khẩu hiệu “Rèn cho máu nóng tim sôi/ Khi nào Đảng gọi chúng tôi lên đường”.
Sau 18 tháng rèn luyện ở Thạch Thành (Thanh Hóa), 3 trung đoàn của Sư đoàn 304 lựa chọn được 650 người với phiên hiệu là Đoàn 209 và được mang tên người Anh hùng dân tộc Trần Hưng Đạo. Ngày 10-2-1967, Đoàn bí mật hành quân vào miền Đông Nam Bộ. Vượt qua muôn vàn gian khổ, bom đạn địch đánh phá ác liệt trên đường Trường Sơn, đến tháng 7-1967, Đoàn đã tới vị trí tập kết, đạt quân số trên 85%, được Bộ Quốc phòng khen ngợi. Bộ tư lệnh Miền tiếp nhận, biên chế thành Tiểu đoàn 16 Tây Ninh, Quân khu 7. Lần đầu tiên Tây Ninh có một tiểu đoàn quân chính quy từ miền Bắc hành quân vào miền Nam chiến đấu. Trận đầu Tiểu đoàn đánh Đồn cảnh sát Mộc Bài, giành chiến thắng giòn giã, tiêu diệt và bắt sống 120 cảnh sát vũ trang của địch. Sau đó, trên địa bàn tỉnh Tây Ninh, Tiểu đoàn 16 tiếp tục đánh 15 trận, tiêu diệt và làm bị thương hơn 500 tên địch, trong đó có viên đại úy cố vấn và 20 lính Mỹ. Các trận đánh của Tiểu đoàn 16 làm nức lòng quân dân Tây Ninh, đã chứng tỏ trình độ kỹ thuật, chiến thuật và hiệu suất chiến đấu cao, tuy mới vào chiến trường B2.
Đầu tháng 12-1967, Tiểu đoàn 16 được Bộ tư lệnh và Quân ủy Miền điều động về Phân khu 2 Long An, chuẩn bị tham gia Tổng tiến công và nổi dậy Xuân Mậu Thân 1968. Tiểu đoàn bí mật khẩn trương chuẩn bị, vừa thực địa chiến trường đồng bằng, vừa huấn luyện bổ sung và tổ chức xây dựng quyết tâm chiến đấu. Ngày 29-1-1968, Tiểu đoàn nhận lệnh đi làm nhiệm vụ. 16 giờ ngày 30-1-1968, Tiểu đoàn tập kết đúng thời gian với 100% quân số tại Long An. Nhiệm vụ giao cho Tiểu đoàn là đánh chiếm sân bay Tân Sơn Nhất từ hướng Tây Nam, phát triển chiến đấu vào Bộ Tổng Tham mưu. Đến 22 giờ ngày 30-1-1968, cả 4 đại đội 1, 2, 3 và đại đội hỏa lực với trang bị súng tiểu liên AK, B40, B41, cối 82 và súng đại liên... đã vào vị trí xuất phát tiến công, cách hàng rào sân bay Tân Sơn Nhất từ 200 đến 300m.
Đến giờ G, Tiểu đoàn 12 Đặc công Miền chưa mở cửa thành công. Thay thế Tiểu đoàn 12, cả 3 đại đội của Tiểu đoàn 16 tập trung hỏa lực tấn công mở cửa, đánh chiếm lô cốt đầu cầu. Đồng chí Phan Văn Đồ, Trung đội trưởng trinh sát Tiểu đoàn đi cùng mũi của Đại đội 2 ôm bộc phá dũng cảm xông lên đánh sập lô cốt đầu cầu và anh dũng hy sinh. Đồng chí Nguyễn Công Mẹo, Chính trị viên phó Đại đội 1, mưu trí cơ động lên trước đội hình, chiếm lô cốt đầu cầu, dùng đại liên nổ súng tiêu diệt nhiều sinh lực địch, gồm quân Mỹ, quân biệt động bảo vệ sân bay, chặn đứng quân địch đang phản công. Tiểu đoàn chớp thời cơ xông lên. Lúc này, quân số Tiểu đoàn chỉ còn gần 100 đồng chí do Chính trị viên Tiểu đoàn Nguyễn Văn Sáu chỉ huy, tiến lên đánh thẳng vào sân bay Tân Sơn Nhất.
    |
 |
Thiếu tướng Phạm Tiến Luật cùng các cựu chiến binh Ban liên lạc Tiểu đoàn 16 tại xã Xuân Hưng, tỉnh Ninh Bình, tháng 9-2025. Ảnh: DUY NGHĨA
|
Đại đội 1 của Nguyễn Công Mẹo theo đường tuần tra bên phải đánh chiếm được 2 nhà để máy bay. Sáng 31-1-1968, quân Mỹ và ngụy phản kích, Đại đội 1 bám từng xác xe tăng M41, M113 và máy bay, tiêu diệt hơn 150 tên Mỹ-ngụy, bắn cháy 5 xe tăng, dũng cảm chiến đấu đến quả thủ pháo, viên đạn cuối cùng, đẩy lùi nhiều đợt phản kích của địch. Đến bây giờ, các cựu chiến binh: Phan Thanh Bình, Đoàn Ngọc Du, Phạm Duy Hinh, Trần Lý Hải, Vũ Chí Thành đều xúc động, nhớ lại Chính trị viên phó Đại đội 1 Nguyễn Công Mẹo mặc chiếc áo lót màu đen, đầu đội mũ tai bèo, tay kẹp khẩu súng AK, đứng tựa vào xác xe M41, mắt mở trợn trừng với tư thế dũng mãnh chĩa họng súng về phía quân Mỹ. Khi chúng đến gần sát anh thì bất ngờ hốt hoảng giơ tay xin hàng. Không thấy tiếng súng nổ, chúng mới biết anh đã anh dũng hy sinh. Đại đội 1 hy sinh gần hết, một số bị thương, bị địch bắt.
Đại đội 2 và 2 trung đội hỏa lực vòng theo đường tuần tra bên trái vừa đánh vừa tiến vào trong. Sáng 31-1-1968, Đại đội đã đẩy lùi hàng chục đợt phản kích của địch, tiêu diệt 170 tên, bắn hỏng 4 xe tăng và xe M113. Súng hết đạn lấy súng đạn địch đánh địch. Đến trưa, Đại đội 2 chỉ còn 15 đồng chí mở đường máu thoát ra khu hàng dệt Vinatexco.
Đại đội 3 bám từng căn nhà, góc phố, đánh địch trên cánh đồng khô bị trực thăng địch bắn xối xả vào đội hình, thương vong khá nhiều vẫn dũng cảm đánh trả, bắn cháy 2 trực thăng, 1 máy bay phản lực. Đơn vị chỉ còn chưa đầy 100 quân vẫn trụ bám đánh địch, diệt hàng trăm tên Mỹ-ngụy, bắn rơi thêm 1 trực thăng và diệt 3 xe tăng M41.
Trận đánh sân bay Tân Sơn Nhất, với tinh thần quyết chiến, quyết thắng của Tiểu đoàn 16 đã góp phần cùng quân và dân miền Nam giành thắng lợi, mang ý nghĩa chiến lược của Cuộc tổng tiến công và nổi dậy Xuân Mậu Thân 1968, làm rung chuyển cả nước Mỹ, buộc chúng phải ngừng ném bom miền Bắc và ngồi vào bàn đàm phán ở Paris.
Trong trận đánh này, Tiểu đoàn 16 hy sinh 380 cán bộ, chiến sĩ (hơn 2/3 quân số). Gương hy sinh dũng cảm, kiên cường của các anh hùng liệt sĩ Tiểu đoàn 16 và đặc biệt của liệt sĩ Nguyễn Công Mẹo, là nguyên mẫu đã được khắc họa trong bài thơ “Dáng đứng Việt Nam” của nhà thơ, liệt sĩ, Anh hùng LLVT nhân dân Lê Anh Xuân. Bài thơ được phổ nhạc, vang vọng từ hàng chục năm qua và mãi mãi về sau.
Với thành tích đặc biệt xuất sắc trong chiến đấu, năm 2013, Tiểu đoàn 16 và liệt sĩ Nguyễn Văn Sáu, Chính trị viên Tiểu đoàn 16, đã được Đảng, Nhà nước tuyên dương danh hiệu Anh hùng LLVT nhân dân. Hiện nay, Ban liên lạc cựu chiến binh Tiểu đoàn 16 và các cơ quan chức năng đang xây dựng hồ sơ, đề nghị Đảng, Nhà nước truy tặng danh hiệu Anh hùng LLVT nhân dân đối với: Liệt sĩ Nguyễn Công Mẹo, Chính trị viên phó Đại đội 1, quê ở xã Đồng Tiến, huyện Triệu Sơn (nay là xã Đồng Tiến), tỉnh Thanh Hóa, nguyên mẫu trong bài thơ “Dáng đứng Việt Nam” và xác minh, bổ sung thêm thông tin về liệt sĩ Phan Văn Đồ, quê ở xã Biên Giới, huyện Châu Thành (nay là xã Hòa Hội), tỉnh Tây Ninh, người ôm bộc phá đánh sập lô cốt đầu cầu trong trận đánh sân bay Tân Sơn Nhất tháng 1-1968, để đề nghị truy tặng danh hiệu Anh hùng LLVT nhân dân.
Thiếu tướng, PGS, TS PHẠM TIẾN LUẬT