Rời căn cứ vùng rừng Lộc Ninh theo đoàn quân chiến thắng, cơ quan Tạp chí Văn nghệ Quân Giải phóng tiếp quản khu nhà này với hàng chục căn phòng còn nguyên giường, tủ, điều hòa. Từ đây xuống quận 5, lên Dinh Độc Lập, chợ Bến Thành hay tới bến phà Thủ Thiêm rất tiện, có thể đi bộ được. Cán bộ của tạp chí ở Hà Nội khi vào Nam công tác bao giờ cũng ghé đây trước rồi đi đâu mới tính. Bởi thế tôi đã được gặp những nhà văn, nhà thơ tên tuổi từng ngưỡng mộ như Vũ Cao, Hữu Mai, Hải Hồ, Phạm Ngọc Cảnh, Hồ Phương, Xuân Thiều... Dạo ấy Lê Lựu đang là cây viết nổi tiếng và sung sức trên văn đàn. Trước khi diện kiến, tôi đã biết tên tuổi anh qua các tác phẩm “Người cầm súng”, “Phía mặt trời”... và được xem bộ phim truyện “Người về đồng cói” chuyển thể từ truyện vừa cùng tên của anh. Sau này anh còn xuất bản nhiều sách, trong đó có cuốn “Thời xa vắng” đã làm nên “cơn sốt” bạn đọc. Tôi vẫn hình dung một Lê Lựu dáng người cao ráo, nước da trắng, gương mặt nhẹ nhõm gắn đôi kính cận rất trí thức. Và nhất là trong cách nói năng giao tiếp thì nhỏ nhẹ, thậm chí hơi kiểu cách. Văn là người mà, tôi vẫn nghe người ta bảo thế.
Nhưng khi Lê Lựu xuất hiện thì sự mường tượng ấy hoàn toàn bị đảo lộn. Đôi bàn tay thô tháp, bước đi nặng nề lúc nào cũng vội vàng hấp hoảng với tấm lưng dày đúc lúc nào cũng đầm đìa mồ hôi và giọng nói đặc quánh hương vị thuốc lào, nước chè tươi, thêm nụ cười nhọc nhằn, Lê Lựu là bức chân dung đích thực của một nông dân vùng đồng bãi Bắc Bộ, đông con, chạy ăn từng bữa. Xởi lởi, bình dân, Lê Lựu cho tôi ngay từ đầu cảm giác dễ thân, gần, dễ tin cậy. Lê Lựu cho tôi biết chuyến đi thực tế này của anh là để nắm bắt không khí miền Nam sau ngày giải phóng, tâm trạng người dân trước một đổi thay có tính chất bước ngoặt và cách vận hành của bộ máy công quyền mới. Dĩ nhiên, anh nói, đấy chỉ là những ghi chép làm tư liệu cho sau này, chứ muốn viết tiểu thuyết thì cần phải có sự lắng và độ lùi thời gian. Cái bề nổi hiện tại chỉ thích hợp với bút ký, phóng sự. Trao đổi qua loa bên bàn trà, nhưng đấy là bài học kinh nghiệm Lê Lựu đã tích lũy mà anh muốn truyền đạt lại cho tôi. Với tôi lúc ấy nó thực sự mới mẻ và bổ ích.
Phải có lòng say nghề, một tình yêu “tử vì đạo” lớn lắm Lê Lựu mới vượt qua được những ngại ngùng, do dự trong một chuyến đi mà tất cả với anh đều lạ lẫm, mới mẻ. Một tuần sau, một hôm khi thành phố lên đèn, một người xe ôm đã đưa Lê Lựu trở về 150 Trần Hưng Đạo, khi ấy mấy anh em cơ quan cũng vừa ngồi vào mâm cơm. Lê Lựu bảo tôi, mấy ngày vừa qua anh đi được khá nhiều nơi, tài liệu thu thập đầy hai quyển sổ, nhưng điều thú vị nhất với anh là đã được tiếp xúc trực tiếp với người dân Nam Bộ, bước đầu hiểu được tình cảm của họ với cách mạng, và anh sẽ còn trở lại vùng đất ấy nhiều lần nữa. Sáng hôm sau ăn sáng xong, Lê Lựu vào phòng tôi, uống chưa tàn ấm trà, chẳng cần rào đón ý tứ, anh bảo, việc công xong rồi giờ đến việc tư. Bây giờ ông đưa tôi ra chợ đồ cũ mua mấy thứ, nhiệm vụ vợ giao, còn quan trọng hơn thủ trưởng cơ quan. Anh thật thà, mình chỉ đáng dùng đồ cũ thôi, ít tiền mà. Ngoài Bắc thiếu thốn đủ thứ, phân phối từ cái bát ăn cơm đến cây kim, sợi chỉ, có chút nhuận bút tích cóp giờ mới đem ra dùng. Thấy anh nói có lý, vả lại mấy khi được đi với nhà văn nổi tiếng, thế là tôi xuống đường cùng anh.
Chợ đồ cũ Huỳnh Thúc Kháng có đủ mọi thứ thượng vàng hạ cám. Tôi ngồi đợi đầu chợ, để một mình Lê Lựu khoác túi len vào. Chừng hơn tiếng đồng hồ, từ trong đám người chen lấn với xô bồ hàng hóa, Lê Lựu đi ra, vẻ mặt hí hửng như người nhặt được của, tay xách nách mang, nào quạt điện, cát sét, máy xay sinh tố. Người đầm đìa mồ hôi, nhưng dường như anh không quan tâm đến điều đó. Tôi đưa cho anh cốc nước sinh tố rau má, uống chưa kịp hết, Lê Lựu đã rối rít giục về. Có điều gì đấy không ổn đã xảy ra với anh chăng? Tôi hơi băn khoăn, nhưng hóa ra Lê Lựu không bị lừa, cũng chẳng mua hớ hay mất tiền, mà anh không thể “hoãn được sự sung sướng” đang thôi thúc. Mở vội cửa ào vào nhà, Lê Lựu cắm cắm, bật bật. Chiếc quạt bàn hiệu Hitachi chạy vù vù, từ máy cát sét giọng ca Khánh Ly với bài hát “Nối vòng tay lớn” của Trịnh Công Sơn vang lên làm căn phòng bỗng chốc trở nên đầy sinh khí, rồi máy xay sinh tố... tất cả đều được khởi động an toàn, không có trục trặc gì. Lê Lựu lúc này như cũng khác Lê Lựu trước đấy. Anh như trẻ ra, náo hoạt, xăng xái hẳn lên. Nở nụ cười đầy mãn nguyện với “thành quả” đã đạt được, Lê Lựu chỉ chiếc quạt đang quay hết tốc độ bảo tôi, đố ông bao nhiêu đó. Rồi chẳng đợi tôi trả lời, như không kìm được niềm vui, anh nói luôn, một trăm hai chục tiền mình, khi thanh toán lại bớt được gần hai chục, bằng hai phần ba tiền cái máy xay sinh tố (thời gian này người Sài Gòn sẵn sàng lấy tiền miền Bắc). Anh kể, hôm trước, một người trong khu nhà anh ở cũng xách về một chiếc Sanyo cánh sắt trông còn kém mã chiếc của anh, vậy mà trở thành một “sự kiện”.
Mua hàng mặc cả, bớt khi trả tiền, điều này tôi chỉ gặp ở những bà nội trợ giỏi giang tháo vát, nghĩ cho cùng, đó cũng là một nghệ thuật trong giao tiếp. Đám công chức, trí thức thành thị đa phần mắc “bệnh sĩ”, người bán hàng nói bao nhiêu mua bấy nhiêu, thế nên nhiều khi mua đắt gấp ba bốn lần mà không biết. Lê Lựu thì không, anh cứ chân chỉ hạt bột, tiếp thu cái “nghệ thuật” đó một cách thành công. Tôi chợt nghĩ Lê Lựu không phải là con người đại khái đơn giản chỉ viết văn hay, mà anh còn tỉ mỉ, biết lo toan cân đong đo đếm cho gia đình như một người nội trợ đảm đang. Đằng sau cái lấp lánh văn chương của một nhà văn có tài, trong anh còn có bóng dáng một phụ nữ nông thôn tảo tần, chịu thương chịu khó cả đời vì chồng vì con, chưa khi nào nghĩ tới ăn ngon mặc đẹp cho riêng mình. Giữa Sài Gòn, một bước ra khỏi nhà chỗ nào cũng hiệu ăn, quán uống, bình dân có, sang trọng không thiếu, ai cũng nghĩ anh có quyền “tự thưởng” cho mình mỗi sáng một tô hủ tiếu nặng tay, hay một chầu cà phê thuốc lá thơm ở những cửa hàng mặt phố sầm uất. Tuy nhiên Lê Lựu chẳng để ý, vẫn hằng ngày trung thành với bữa cơm tập thể đạm bạc ở cơ quan tôi, ngay cả đi xe lam, xích lô cũng không, với chủ trương tiết kiệm dành tiền mua sắm đồ dùng cho gia đình. Phẩm chất ấy của một người đàn ông, người chồng, người cha thật đáng quý biết bao.
Một hôm đang giữa trưa, Lê Lựu chạy vội về, anh lao ngay vào phòng tôi thông báo một tin “quan trọng”. Ngoài cửa hàng Lê Lai bán áo thun theo giấy giới thiệu, người ta đang chen nhau mua. Thấy tôi có vẻ nghi ngờ, anh nhắc lại như đinh đóng cột rằng anh đã đến tận nơi, hỏi trực tiếp mậu dịch viên, mỗi giấy giới thiệu được mua hai chiếc áo. Anh hối tôi đi cùng anh đến chỗ nhà thơ Hoài Vũ là Tổng biên tập Báo Văn nghệ Giải phóng xin giấy. Tôi đang chần chừ, Lê Lựu giục, đi nhanh không hết hàng, ông không cần thì mua hộ tôi. Để tránh đầu cơ mua đi bán lại, các cửa hàng thỉnh thoảng lại tung ra một đợt bán theo giấy giới thiệu cơ quan, tối đa mỗi giấy được mua hai áo. Lê Lựu đang sốt ruột về chuyện này nên dù ngại nắng tôi cũng không nỡ từ chối anh. Cửa hàng bách hóa Lê Lai ngày đó là một trong những cửa hàng sang trọng, đẹp đẽ của Sài Gòn. Toàn bộ tầng hai rộng mênh mông bán đồ may sẵn, vải vóc, những gian hàng sắp xếp ngăn nắp, xung quanh lắp gương bóng loáng. Các cô nhân viên dịu dàng, lịch thiệp trong bộ đồng phục áo dài màu xanh, quần trắng. Người mua hàng đứng dài theo quầy. Cầm hai cái giấy giới thiệu đóng dấu đỏ chót, Lê Lựu vẻ tự tin kéo tôi lại gần như để chứng minh với thiên hạ. Xem giấy xong, cô nhân viên chừng ngoài 20 tuổi, xinh đẹp lịch sự hỏi nhà văn: “Thưa... chú cần cỡ nào ạ?”, “Em cho xem mấy loại cả nữ và nam nhé”-giọng Lê Lựu thoáng chút hồi hộp. Đặt những chiếc áo kích cỡ, màu sắc khác nhau lên mặt quầy kính, cô gái lại nhỏ nhẹ: “Chú lựa đi”. Cầm những chiếc áo, Lê Lựu ngắm nghía, lộn trái, lộn phải, xem nhãn mác rồi gật đầu nói, mặc thử cái đã. Rất tự nhiên, Lê Lựu khuỳnh tay định cởi cái áo sơ mi cộc tay màu cháo lòng ướt đẫm mồ hôi trên người. Tôi vội nhắc anh, lúc đó nhà văn như mới chợt nhớ và đi lại phòng thử đồ. Đứng trước chiếc gương lớn, Lê Lựu quay sau, ngắm trước, hỏi tôi vừa không. Tất nhiên là tôi gật đầu để nhanh chóng kết thúc “màn trình diễn thời trang” của anh. Tôi nghe Lê Lựu nói, không biết với tôi hay với những người có mặt ở đấy, áo quần là cứ phải vừa vặn, không là như đồ đi mượn, mặc vào thêm xấu hổ. Rồi anh “diện” luôn chiếc áo đó, không cởi ra nữa, và cũng không quên chọn cho vợ hai chiếc. Chiều đó tôi lại “tháp tùng” nhà văn đi chợ Bến Thành. Anh cần mua vài thứ nữa để tối đóng gói chuẩn bị về Bắc...
Nổi tiếng trong văn chương nhưng ngoài đời Lê Lựu lại giản dị, thân thiện, dễ gần. Lần đầu tiếp xúc với Lê Lựu, tôi đã mến anh bởi sự xởi lởi, chân thực, không màu mè khách sáo, thế nên những ngày ấy đi đâu, giữa trưa nắng hay chiều tối, lội phố đến rạc chân, tôi luôn tự nguyện và thấy hãnh diện được làm “cái bóng” của anh...
LÊ VĂN VỌNG