Khe Tù được bố trí rất kiên cố với hai hệ thống nhà giam đến nay chỉ còn lại nền móng. Các nhà giam được xây thành từng dãy, ngăn từng gian nhỏ để nhốt tù nhân. Thực dân Pháp bố trí các bốt canh, giao thông hào, tường đá, căng dây thép gai dày đặc xung quanh khu vực nhà giam nhằm ngăn chặn tù nhân vượt ngục và những ý định xâm nhập bất hợp pháp từ bên ngoài vào. Đặc biệt, thực dân Pháp còn cho xây dựng các máy chém lộ thiên, mỗi máy được trang bị một dao chém có trọng lượng khoảng 70-80kg, dài khoảng 2m và sống dao dày khoảng 3cm. Cách máy chém khoảng 30m là một hầm ngầm để nhốt những tử tù mà chúng cho là cộng sản.
Các tù nhân ở Khe Tù hằng ngày bị thực dân Pháp bắt lao động khổ sai, làm không tốt thì bị đánh đập, bắt ăn cơm trộn muối, cho uống nước xà phòng. Nhiều tù nhân hứng chịu những đòn tra tấn dã man đã phải nôn thốc nôn tháo nhưng vẫn bị chúng hành hạ và ép làm việc ngày đêm. Những người tham gia cách mạng không may bị chúng bắt sẽ bị đưa ra máy chém để hành quyết. Chém xong, thực dân Pháp bắt tù nhân đem xác cho vào bao tải quẳng xuống sông. Rất nhiều chiến sĩ cộng sản mãi nằm lại nơi nền đất hoang hóa, trở thành liệt sĩ vô danh. Ngoài ra còn nhiều người dân bị chúng giết oan.
    |
 |
| Đài tưởng niệm các chiến sĩ cộng sản trong Khu di tích Khe Tù. Ảnh: NGUYỄN VĂN |
Căm phẫn trước tội ác của thực dân Pháp, một số cuộc giải vây của lực lượng cách mạng địa phương tại Khe Tù nổ ra nhưng không thành công vì trang bị vũ khí của ta còn rất thô sơ. Không tổ chức được các cuộc giải cứu tù binh lớn, ta đành tổ chức đánh du kích bằng cách bố trí lực lượng nấp trong các bụi cây rậm rạp bên đường để mai phục khi quân Pháp đi tuần hoặc đi nhà thờ qua thì lao ra dùng gậy đánh, cướp vũ khí...
Hơn 80 năm trôi qua, cùng với sự tàn phá của thời tiết, lũ lụt, biến cố lịch sử, những vết tích Khe Tù đã bị hư hỏng và mất dần. Hiện nay chỉ còn lại nền móng của hai nhà tù, một tháp nước, một bốt canh, một bệ máy chém, một hầm nhốt tù nhân, nhà thương. Tuy nhiên từng đó cũng đủ làm chứng tích ghi dấu tội ác của thực dân Pháp và những hoạt động cai trị hà khắc, dã man của chúng; đồng thời cho thấy tinh thần đấu tranh bất khuất, kiên cường của các chiến sĩ cách mạng bị giam tại Khe Tù.
|
 |
Chứng tích bệ máy chém ở nhà tù Khe Tù. Ảnh: NGUYỄN VĂN
|
Với ý nghĩa lịch sử to lớn, ngày 13-12-2011, UBND tỉnh Quảng Ninh ra quyết định công nhận Di tích lịch sử Khe Tù xếp hạng di tích lịch sử cấp tỉnh. Ngày 17-1-2018, Đài tưởng niệm các chiến sĩ cộng sản được khởi công xây dựng tại vị trí mà trước đây thực dân Pháp đã đặt máy chém, trên khuôn viên 1.500m2 tại khu di tích. Công trình thể hiện tấm lòng thành kính, biết ơn những cống hiến và sự hy sinh của các chiến sĩ cộng sản. Hiện nay Di tích lịch sử Khe Tù nằm trong khu đất do Trung đoàn 42 (Đoàn Kinh tế-Quốc phòng 327, Quân khu 3) quản lý. Di tích thường xuyên được Phòng Văn hóa-Thông tin huyện Tiên Yên phối hợp với cán bộ, chiến sĩ Trung đoàn 42 trông coi, tu sửa, bảo tồn; là “địa chỉ đỏ” để giáo dục truyền thống cách mạng cho học sinh và nhân dân trên địa bàn.
NGUYỄN TRƯỜNG