Cuối năm 1968, đảm nhiệm công tác y tá trong Tổ chức nhân đạo Quaker, Lady Borton đến Việt Nam tham gia hoạt động tình nguyện, hỗ trợ thường dân bị nạn do chiến tranh tại khu vực Quảng Đà. Từ năm 1970, bà trở thành nhà văn tự do kiêm phóng viên ảnh. Do phạm vi tác nghiệp rộng hơn, bà có thêm cơ hội tiếp xúc với cả dân thường và những người hoạt động cách mạng trong Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam. Những trải nghiệm thực tế tại chiến trường đã khiến bà hiểu hơn về cuộc chiến tranh mà nước Mỹ gây ra cho dân tộc Việt Nam.
Tự học tiếng Việt và hơn nửa thế kỷ gắn bó với Việt Nam, nữ nhà văn đã dành nhiều tâm huyết để nghiên cứu lịch sử của đất nước cách xa quê hương bà nửa vòng trái đất. Đặc biệt, Lady Borton có những hiểu biết sâu sắc về Chủ tịch Hồ Chí Minh, Đại tướng Võ Nguyên Giáp và nhiều danh nhân khác của Việt Nam. “Thời niên thiếu chưa biết gì về đất nước Việt Nam ở bên kia bán cầu, tôi rất ngạc nhiên không hiểu tại sao một cường quốc như Pháp lại thua một đất nước nhỏ bé trên tấm bản đồ thế giới tại trận Điện Biên Phủ. Và cả nước Mỹ của tôi nữa, cứ ngày một sa lầy ở đây. Từ sự xa lạ ban đầu, tôi tò mò muốn tìm hiểu. Mỗi ngày, những thông tin về đất nước xa xôi, kiên cường ấy như có sức hút diệu kỳ khiến tôi phải đến tận nơi. Và rồi, tôi đã yêu Việt Nam, đất nước tôi tự nguyện coi là quê hương thứ hai của mình”, nữ nhà báo nói.
    |
 |
| Nhà văn, nhà báo Mỹ Lady Borton, tháng 4-2025. |
Cho đến nay, chính bản thân bà cũng không nhớ nổi số lần đã trở đi trở lại giữa Việt Nam và Mỹ. Bằng tình yêu và tâm huyết của mình, bà đã có nhiều đóng góp cho ngành báo chí, xuất bản Việt Nam với những tác phẩm viết, biên soạn và chuyển ngữ. Tâm sự với chúng tôi, người phụ nữ Mỹ có tên tiếng Việt là Út Lý bảo rằng, mỗi lần đến Việt Nam, bà đều có cảm giác như trở về nhà bởi sự đón tiếp rất nồng hậu của mọi người.
Lời bộc bạch của Lady Borton khiến chúng tôi nhớ đến lần gặp tại tư gia của nhà văn Nguyệt Tú (mất tháng 9-2024) dịp Tết Nguyên đán 2018. Hôm đó, hai nhà văn có một ngày làm việc để thống nhất lần cuối nội dung bản thảo tái bản, bổ sung cuốn sách song ngữ “Bác Hồ với thiếu nhi và phụ nữ”. Chứng kiến hai nhà văn làm việc và trò chuyện, nếu không có sự khác biệt về hình thức giữa người Á Đông và phương Tây, thì họ như hai chị em, hoàn toàn gần gũi, thân thiết và có một sự thấu hiểu về nhau đến kỳ lạ. Hôm ấy, dù vừa trải qua cơn bạo bệnh chưa lâu, nhưng được làm việc với bạn tâm giao, nhà văn Nguyệt Tú như khỏe ra.
Bà kể: “Năm 2008, cuốn sách song ngữ lúc đó tên là “Bác Hồ với phụ nữ và thiếu nhi” do tôi viết lời Việt còn Lady chuyển ngữ sang tiếng Anh lần đầu tiên được xuất bản, ghi dấu sự hợp tác của chúng tôi. Quen biết chị từ lâu, nhưng đó mới là lần cùng làm việc chính thức đầu tiên của tôi với chị. Tôi vô cùng khâm phục về hành trình thu thập những thông tin và tài liệu giá trị mà chị tìm được trong hồ sơ lưu trữ của rất nhiều quốc gia về Việt Nam và Bác Hồ. Cùng làm việc, chúng tôi đã rất hiểu nhau và phối hợp khá ăn ý. Đó cũng là lý do mà nhiều năm sau, chúng tôi đã cùng bắt tay cho ra đời nhiều tác phẩm tâm đắc đối với cả hai. Tôi cho rằng, Lady Borton là một trong những người Mỹ hiểu rõ Việt Nam nhất”.
Còn nữ nhà văn “người Mỹ rất Việt Nam” với nụ cười luôn thường trực trên môi ấy dường như lúc nào cũng tràn ngập sinh khí. Bà sẵn sàng trả lời các câu hỏi của chúng tôi. Hoàn toàn tự nhiên, chân thành và đôn hậu, đó là những cảm nhận bà mang đến cho người đối diện.
Khi được hỏi về những tác phẩm ưng ý nhất, bà trầm tư một hồi rồi nói: “Trước hết là những cuốn sách về lãnh tụ Hồ Chí Minh-Bác Hồ kính yêu của các bạn và tôi. Điều đó không có gì phải bàn bởi trái tim tôi luôn hướng về Người dù khi tôi đến miền Nam Việt Nam chỉ vài tháng thì Người từ trần, tôi đã không có cơ hội diện kiến. Tôi đã được gặp rất nhiều người từng tiếp xúc và gặp gỡ Chủ tịch Hồ Chí Minh, nghe những câu chuyện xúc động về Bác. Qua câu chuyện của họ, tôi thật sự ngưỡng mộ nhà lãnh đạo không chỉ của riêng Việt Nam mà còn của những người bị nô lệ trên thế giới. Tôi rất muốn qua các tác phẩm của mình đem đến cái nhìn chính xác và đầy đủ về Chủ tịch Hồ Chí Minh, người dẫn dắt cách mạng Việt Nam giành thắng lợi từ sức mạnh, lý tưởng và lòng quyết tâm được tạo nên bởi khối thống nhất toàn dân tộc. Tôi cũng muốn cho toàn thế giới biết về một đất nước Việt Nam nhỏ bé nhưng rất anh hùng!”.
Một số tác phẩm về đất nước, con người Việt Nam góp phần làm nên tên tuổi của Lady Borton trong giới báo chí-xuất bản có thể kể đến như: “Tiếp sau nỗi buồn”, “Hồ Chí Minh-Một chân dung”, “Hồ Chí Minh, một hành trình”... Trong đó, cuốn “Tiếp sau nỗi buồn” (After Sorrow) là một trong những cuốn sách bà thường xuyên nhắc tới đầu tiên khi được hỏi.
Bởi theo bà, những điều cốt lõi được tái hiện trong nội dung cuốn sách đã làm thay đổi cách nhìn về cuộc chiến tranh mà nước Mỹ gây ra ở Việt Nam. Đặc biệt là nhiều câu chuyện xúc động về những người cộng sản Việt Nam đã dấn thân, chống chọi với biết bao gian nan, nguy khốn và sẵn sàng hy sinh khi tham gia kháng chiến giải phóng dân tộc mà chính bà tận mắt chứng kiến.
|
 |
Nghệ sĩ nhiếp ảnh Trần Hồng (ngoài cùng, bên phải) và người bạn Mỹ Lady Borton (ở giữa). Ảnh: TRANG TUẤN TÚ
|
Trò chuyện với nhà báo Lady Borton, chúng tôi được biết, năm 1980, lần đầu tiên sau chiến tranh, bà trở lại Việt Nam để thực hiện dự án ấp ủ từ lâu: Hoàn thành “After Sorrow”, cuốn sách kể về thời gian bà ở vùng nông thôn Việt Nam trong kháng chiến chống Mỹ với rất nhiều câu chuyện cảm động đã được bà ghi chép trong nhật ký. Trong cuốn sách này, những người bạn Việt Nam đã kể cho nữ nhà văn-nhà báo Mỹ về công việc cụ thể của họ khi hoạt động cách mạng, tham gia Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam để chống lại sự xâm lược, đàn áp của Mỹ và tay sai. Dưới góc nhìn của Lady Borton, mọi thứ hiện ra chân thật và cảm động.
Nữ nhà báo tâm sự: “Sau khi chiến tranh kết thúc, tôi thấy mình vẫn còn có rất nhiều điều muốn làm ở Việt Nam. Bạn bè người Việt giữ chân tôi. Những con người tôi từng cứu chữa hay ra đi ngay trên tay, khiến tôi khắc khoải khát vọng trở lại. Và cả những cựu binh Mỹ thời hậu chiến cũng muốn tôi đồng hành trong những cuộc tiếp xúc... “After Sorrow” được hoàn thành và xuất bản năm 1995. Chỉ vài tháng sau, Việt Nam và Hoa Kỳ nối lại mối quan hệ. Tôi thấy vui vì cuốn sách của mình phần nào giúp ích cho việc bình thường hóa quan hệ giữa hai nước chúng ta”.
Tìm hiểu, chúng tôi được biết, Lady Borton từng làm Giám đốc lâm thời của Tổ chức Quaker tại Hà Nội (1990-1991); Trưởng đại diện của Ủy ban những người bạn Mỹ ở Việt Nam; biên tập viên chính của Tạp chí đối ngoại tiếng Anh “Cửa sổ văn hóa Việt Nam” (Vietnam Cultural Window)... Nữ nhà báo nhiều lần bày tỏ nguyện vọng được ở Việt Nam lâu dài. Tuy nhiên do quy định về thị thực nên khi hết thời gian được cấp phép, Lady Borton phải rời Việt Nam về nước hoặc sang đất nước thứ ba trong khi chờ được gia hạn. Về vấn đề này, bà vui vẻ hợp tác mà không một lời phàn nàn.
Tuy nhiên, bắt đầu từ cuối năm 2018, Lady Borton rời Việt Nam trong một thời gian dài mà không rõ lý do. Sau đó là những năm đại dịch Covid-19, tin tức về bà hầu như im bặt. Nhiều người bạn Việt Nam lo lắng, phỏng đoán có thể sức khỏe và tuổi tác không cho phép bà đi lại “như con thoi” giữa hai nửa bán cầu như trước. Bất ngờ, trước Tết Nguyên đán 2023, chúng tôi được tin bà đã trở lại TP Hồ Chí Minh và tiếp tục tham gia nhiều hoạt động.
Qua nhà báo Nguyễn Hạc Đạm Thư, người bạn Việt Nam thân thiết của bà, chúng tôi được biết và càng cảm phục người phụ nữ Mỹ “kỳ lạ” này hơn. Sinh năm 1942, bà không lập gia đình và dành trọn cuộc đời cho các hoạt động xã hội. Từng học tập tại nhiều trường đại học danh tiếng, trải nghiệm nhiều công việc khác nhau đã giúp bà tích lũy lượng thông tin phong phú để cho ra đời nhiều tác phẩm có giá trị. Chất lượng của những sản phẩm ấy “tự nó” mang đến sự thừa nhận của công chúng rằng, Lady Borton là một nhà văn, dịch giả, nhà báo và một nhà văn hóa về Việt Nam.
Khép lại câu chuyện về Lady Borton, chúng tôi xin kể lại câu chuyện mà mới đây, Đại tá, nghệ sĩ nhiếp ảnh Trần Hồng, nguyên phóng viên ảnh Báo Quân đội nhân dân chia sẻ, khi Lady Borton bất ngờ đến tham quan Triển lãm ảnh “Ký ức và huyền thoại” của ông. “Khi nhân viên trực triển lãm gọi điện thoại cho tôi báo tin có bà người Mỹ muốn gặp, tôi đã nghĩ ngay đến Lady Borton. Tôi di chuyển nhanh nhất có thể để đến nơi, đúng là Lady Borton. Bà đang nắn nót viết vào cuốn sổ ghi cảm tưởng mấy lời. Mới từ Mỹ đến Hà Nội, Lady Borton đã tới triển lãm ngay và cho biết chuẩn bị hoàn thành một dự án tâm huyết. Tôi biết, tất cả các chuyến đi và hoạt động xã hội tại Việt Nam hầu hết do bà tự lo bằng tiền riêng của mình. Thật đáng quý!”.
MINH THU