Đồng chí Hoàng Văn Hán sinh năm 1910, tại làng Nông Lục, xã Hưng Vũ, châu Bắc Sơn (nay là xã Hưng Vũ, tỉnh Lạng Sơn), là người dân tộc Tày. Xuất thân trong một gia đình có truyền thống yêu nước, làm nghề nông, Hoàng Văn Hán sớm tiếp cận với tư tưởng cách mạng và được kết nạp Đảng năm 1937.

Sau khi quân Nhật đánh chiếm Lạng Sơn, tối 26-9-1940, Chi bộ xã Hưng Vũ tổ chức một cuộc họp, tham dự còn có một số đồng chí đảng viên vừa thoát khỏi nhà tù của thực dân Pháp, như: Nông Văn Cún (tức Nông Thái Long), Hoàng Đình Ruệ và Đường Văn Thức... để bàn cách đấu tranh chống thực dân, phong kiến. Chi bộ đã thảo luận, phân tích tình hình ở địa phương và quyết định phát động quần chúng cách mạng tiến hành khởi nghĩa vũ trang.

leftcenterrightdel

Chân dung đồng chí Hoàng Văn Hán tại Bảo tàng Khởi nghĩa Bắc Sơn (Lạng Sơn). Ảnh tư liệu 

Theo chủ trương đó, sáng 27-9-1940, Ban cán sự Châu ủy Bắc Sơn triệu tập một hội nghị quan trọng giữa các chi bộ đảng ở Bắc Sơn và các chiến sĩ cộng sản vừa từ nhà tù Lạng Sơn về tại đình làng Nông Lục. Hội nghị nhận định thời cơ khởi nghĩa đã đến và chủ trương phát động quần chúng nhân dân lấy du kích, tự vệ làm nòng cốt, quyết định thành lập Ban chỉ huy khởi nghĩa gồm 5 đồng chí, do đồng chí Hoàng Văn Hán làm Chỉ huy trưởng. Thời gian tiến hành khởi nghĩa được chọn từ 19 giờ 30 phút đến 20 giờ ngày 27-9-1940. Mục tiêu tiến công đầu tiên là đánh đồn Mỏ Nhài, chiếm châu lỵ Bắc Sơn.

Trên cương vị Chỉ huy trưởng, đồng chí Hoàng Văn Hán cử người đến các xã: Hưng Vũ, Chiêu Vũ, Vũ Lăng, Trấn Yên thuộc châu Bắc Sơn, huy động đảng viên và quần chúng nhân dân tham gia; đồng thời tuyên truyền, vận động cả tổng đoàn, xã đoàn và lính dõng được ta giác ngộ làm lực lượng phối hợp chiến đấu. Đến chiều 27-9-1940, đã có khoảng 600 tự vệ và quần chúng cách mạng thuộc các dân tộc: Tày, Dao, Nùng, Kinh, Hoa kéo đến tập trung ở cánh đồng Mã Quận Công, cách đồn Mỏ Nhài chừng 500m. Lực lượng vũ trang ta đánh đồn chỉ có 20 súng trường, mấy chục khẩu súng kíp, còn chủ yếu là gậy gộc, giáo mác. Riêng đạn có 30 hòm do đội tự vệ địa phương lấy được của địch ở cầu Rá Riềng, xã Quỳnh Sơn đem tới phục vụ trận đánh.

Đồn Mỏ Nhài cách Đường 1B ngày nay khoảng 8km về phía Đông Nam. Từ năm 1885, Pháp đã xây dựng Mỏ Nhài thành một đồn binh rất kiên cố, án ngữ trên con đường từ thị trấn Bắc Sơn đi về 3 hướng chính là Bình Gia, Vũ Lăng và Bằng Mạc. Đồn Mỏ Nhài cũng chính là nơi đặt châu lỵ Bắc Sơn. Lực lượng địch trấn giữ đồn được trang bị vũ khí đầy đủ, do Tri châu Hoàng Văn Sỹ và một cai đội chỉ huy. So với những đồn ở vùng miền núi, nhiệm vụ đánh chiếm đồn của quân khởi nghĩa không hề đơn giản.

Tuy chưa được học về kỹ thuật, chiến thuật quân sự nhưng với tinh thần quyết đánh quân thù, đồng chí Hoàng Văn Hán đã linh hoạt trong cách bố trí lực lượng và chỉ huy trận đánh đồn Mỏ Nhài. Sau khi nghiên cứu kỹ cách bố trí phòng thủ trong đồn và quy luật hoạt động hằng ngày của địch, đồng chí Hoàng Văn Hán phân chia lực lượng vũ trang ta làm 3 bộ phận, tiến công theo 3 hướng vào đồn Mỏ Nhài. Bộ phận thứ nhất (chủ lực) gồm 16 người, được trang bị 10 súng trường và 6 súng kíp, do đồng chí Hoàng Văn Hán chỉ huy, đánh hướng chủ yếu, từ phía chợ tiến thẳng vào cổng chính của đồn. Bộ phận thứ hai gồm 10 người, được trang bị súng trường và súng kíp, do đồng chí Dương Công Bình chỉ huy, đánh hướng phối hợp, từ cánh đồng Mã Quận Công vào phía Tây đồn. Bộ phận thứ ba  được trang bị 4 súng trường và một số súng kíp, do nguyên tổng đoàn về với cách mạng-ông Hoàng Đình Phú phụ trách, đánh hướng phối hợp vào cổng phụ mặt sau đồn. Bên ngoài, đông đảo quần chúng nhân dân tập trung ở khu vực cánh đồng Mã Quận Công và chợ Mỏ Nhài, sẵn sàng phối hợp hành động với đòn tiến công quân sự vào đồn.

Theo hiệu lệnh, 20 giờ ngày 27-9-1940, dưới sự chỉ huy của đồng chí Hoàng Văn Hán, quân khởi nghĩa từ 3 hướng tiến công đồn Mỏ Nhài. Cùng lúc đó, nhân dân ở xung quanh đồn đốt đuốc, đánh trống, khua chiêng, gõ mõ... hậu thuẫn đòn tiến công quân sự. Bị đánh bất ngờ và nhận thấy lực lượng cách mạng đông hơn hẳn, sau khi bắn vài phát súng chống cự, Tri châu Hoàng Văn Sỹ cùng toàn bộ quân lính trong đồn hoảng sợ tháo chạy. Vì bộ phận do ông Hoàng Đình Phú phụ trách đến chậm nên binh lính địch đã thoát ra cổng sau, qua đèo Canh Dàn sang Bằng Mạc.

Như vậy, chỉ sau một thời gian ngắn chiến đấu, quân khởi nghĩa đã chiếm đồn Mỏ Nhài, làm chủ châu lỵ Bắc Sơn. Tin chiến thắng Mỏ Nhài lan truyền nhanh chóng, trong phút chốc, đồng bào ở các bản, làng lân cận kéo đến chật kín cả sân đồn và trên đường phố của châu lỵ Bắc Sơn.