Nguyễn Bá Khoản người kể sử bằng ảnh

Bí thư Huyện ủy Nguyễn Tiến Minh xúc động nói: “Quê hương Thường Tín chúng tôi rất tự hào về nhà nhiếp ảnh Nguyễn Bá Khoản. Cụ là người nghệ sĩ yêu nước chân chính, đồng thời là một nhà báo đã chụp những bức ảnh thuộc về lịch sử cách mạng, nhất là các ảnh chụp về Chủ tịch Hồ Chí Minh. Chúng tôi rất mong muốn thực hiện một cuốn sách ảnh đầy đủ, xứng tầm về cuộc đời và sự nghiệp của cụ Nguyễn Bá Khoản”.

Nghệ sĩ nhiếp ảnh Nguyễn Bá Khoản. Ảnh tư liệu

Gian phòng trưng bày hệ thống ảnh của nhà nhiếp ảnh Nguyễn Bá Khoản đã gây xúc động mạnh với chúng tôi. Những bức ảnh quen thuộc đã đi vào lịch sử mà nhiều khi chúng ta không biết được người chụp là ai. Những bức ảnh đang ở đây, thiết thân, như đang nói lên những thông điệp về một thời hào hùng đã đi vào lịch sử. Càng ngắm những bức ảnh, càng thấy rõ cuộc đời và sự nghiệp của nghệ sĩ nhiếp ảnh Nguyễn Bá Khoản-người nghệ sĩ tiên phong với những khoảnh khắc lịch sử của cách mạng Việt Nam.

Khẳng định như vậy bởi các sự kiện mà Nguyễn Bá Khoản đã thực hiện nói rất rõ điều đó. Đó là các sự kiện đã đi vào ống kính của ông theo trình tự thời gian, các dấu mốc lịch sử hiện được trưng bày trong căn phòng trước mắt chúng tôi, cho thấy tầm quan trọng và tính tiên phong của ống kính nhiếp ảnh Nguyễn Bá Khoản.

Nhà nhiếp ảnh Nguyễn Bá Khoản sinh ngày 3-7-1917, tại thôn Liễu Viên, xã Nghiêm Xuyên, huyện Thường Tín, nay là xã Thượng Phúc, TP Hà Nội. Vốn thông minh, ham học hỏi, nhất là tinh thần sôi nổi, năng động, được học hành chu đáo nên tinh thần yêu nước đã từ lâu ăn sâu bám rễ trong trí óc chàng thanh niên Nguyễn Bá Khoản. Đến với ống kính máy ảnh từ sự đam mê và nhất là tinh thần hoạt động, sự hấp dẫn của các sự kiện chính trị-xã hội diễn ra ở Thủ đô, Nguyễn Bá Khoản đã tham gia cách mạng khi mới 18 tuổi ở lĩnh vực ảnh báo chí. Năm 1937, Nguyễn Bá Khoản đã có những bức ảnh đầu tiên chụp các hoạt động của cách mạng Việt Nam khi ông 20 tuổi. Đó là các bộ ảnh chụp về Hội nghị báo giới Bắc Kỳ tại Hà Nội (ngày 24-4-1937); Đoàn Báo giới và Đoàn Phụ nữ tham gia cuộc mít tinh lớn ở khu Đấu Xảo-Hà Nội (ngày 1-5-1938); Hội nghị Truyền bá quốc ngữ (tháng 5-1938)... đã cho thấy không chỉ tinh thần yêu nước mà còn là nhãn quan chính trị của chàng thanh niên Nguyễn Bá Khoản hướng về và đi theo cách mạng.

Khẩu pháo tại Pháo đài Láng bắn những phát đạn đầu tiên, mở đầu Toàn quốc kháng chiến năm 1946.

Điều đặc biệt nhất cũng là niềm tự hào lớn nhất, đó là các bức ảnh Nguyễn Bá Khoản chụp về cuộc Cách mạng Tháng Tám, về Chủ tịch Hồ Chí Minh thời kỳ 1945-1946, về Phong trào Nam tiến năm 1945 và Toàn quốc kháng chiến ở Thủ đô Hà Nội, quyết tử để Tổ quốc quyết sinh (1946-1947). Các bức ảnh không chỉ ghi lại những khoảnh khắc lịch sử mà còn là sự khẳng định của chính nghĩa cách mạng, của chính khí non sông, của chiều sâu văn hóa lãnh tụ Hồ Chí Minh trong dòng chảy lịch sử.

Từ những đóng góp lớn với tư cách nhà nhiếp ảnh-nghệ sĩ-chiến sĩ tiên phong trong sự nghiệp báo chí cách mạng Việt Nam, nghệ sĩ nhiếp ảnh Nguyễn Bá Khoản đã được Nhà nước truy tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật đợt 1 (năm 1996). Nhân kỷ niệm 80 năm ngày sinh của ông, năm 1997, Nhà xuất bản Quân đội nhân dân và Viện Bảo tàng Cách mạng Việt Nam (nay là Bảo tàng Lịch sử Quốc gia) đã tuyển chọn 144 ảnh tư liệu lịch sử tiêu biểu để xuất bản cuốn sách ảnh mang tên “Những khoảnh khắc lịch sử qua ống kính Nguyễn Bá Khoản”. Đây chính là một trong những điều vinh dự nhất của người nghệ sĩ-chiến sĩ.

Nói đến nền nhiếp ảnh cách mạng Việt Nam là nói đến các nhà nhiếp ảnh nổi tiếng như: Vũ Năng An, Võ An Ninh, Nguyễn Tiến Lợi và nhất là Nguyễn Bá Khoản-người nổi tiếng xông pha chụp nhiều bức ảnh nơi diễn ra các sự kiện lịch sử. Ông cũng được mệnh danh là “người kể sử bằng ảnh”. Các bộ ảnh ông chụp quang cảnh nhân dân Hà Nội tham gia cuộc mít tinh trước Quảng trường Nhà hát Lớn Hà Nội ngày 17-8-1945; Tổng khởi nghĩa giành chính quyền ngày 19-8-1945; quần chúng cách mạng tràn vào phủ khâm sai Bắc Kỳ ngày 19-8-1945... càng cho thấy tinh thần nghệ sĩ-chiến sĩ tiên phong của nhiếp ảnh gia Nguyễn Bá Khoản.

Một điều đặc sắc, đó là trong Phong trào Nam tiến năm 1945, nghệ sĩ nhiếp ảnh Nguyễn Bá Khoản đã hành quân cùng đoàn quân trên các chuyến tàu vào Nam. Ông đã chụp được các bức ảnh mang tính lịch sử của đoàn quân Nam tiến tại Huế, Tuy Hòa, Quảng Ngãi, Ninh Hòa, Nha Trang. Đó là các bức ảnh: Chiến sĩ Nam tiến trên mặt trận Nha Trang; Đoàn quân Nam tiến trên đường chi viện cho chiến trường Nam Bộ; Đoàn quân Nam tiến hành quân chi viện mặt trận Buôn Ma Thuột... đã cho thấy sức chiến đấu của một nghệ sĩ trên tuyến đầu cùng với bộ đội và nhân dân. Sau hơn 3 tháng theo đoàn quân Nam tiến ở các mặt trận phía Nam, trở về Hà Nội, Nguyễn Bá Khoản được Báo Cứu quốc giúp đỡ đã thực hiện một triển lãm với hơn 500 bức ảnh về cuộc chiến đấu toàn diện của quân, dân Nam Trung Bộ và Tây Nguyên. Đây chính là một trong những hoạt động báo chí-nhiếp ảnh tiêu biểu thời điểm đó.

Nghệ sĩ nhiếp ảnh Nguyễn Bá Khoản là người rất ham đi và ham xông vào những nơi gian khổ, ác liệt, diễn ra những sự kiện lịch sử. Là một người con Hà Nội, Nguyễn Bá Khoản dường như đã linh cảm được giặc Pháp sẽ bội ước, Thủ đô Hà Nội thân yêu của chúng ta sẽ phải đương đầu với lửa cháy, với súng ống, xe tăng, đại bác của thực dân đế quốc. Trước Lời kêu gọi toàn quốc kháng chiến của Hồ Chủ tịch, nhà nhiếp ảnh Nguyễn Bá Khoản đã như người chiến sĩ xung phong ở tuyến đầu trên khắp các phố phường Hà Nội để thực hiện bộ ảnh với tinh thần quyết tử để Tổ quốc quyết sinh...

Trung đoàn Thủ Đô về đến phố Hàng Gai, ngày 10-10-1954, khi tiếp quản Thủ đô. Ảnh: NGUYỄN BÁ KHOẢN

Đã sắp tròn 80 năm dấu mốc tháng ngày lịch sử Hà Nội mùa Đông năm 1946, khi xem lại những bức ảnh: Nhân dân phá Cầu Mới chặn quân Pháp tiến vào thị xã Hà Đông; từ Pháo đài Láng, phát súng đại bác đầu tiên mở màn toàn quốc kháng chiến; các chiến sĩ chiến đấu trong chợ Đồng Xuân; chiến lũy ngăn giặc Pháp tại phố Mai Hắc Đế; đánh xe tăng địch ở phố Hàng Bồ... càng thấy rõ sự dũng cảm, sẵn sàng chấp nhận hy sinh cùng các chiến sĩ quyết tử của nhà nhiếp ảnh Nguyễn Bá Khoản. Luôn thấy ở đó tinh thần yêu nước quả cảm, mưu trí, xả thân để ghi lại những khoảnh khắc lịch sử của quân và dân Thủ đô Hà Nội. Trong căn phòng treo những bức ảnh Hà Nội quyết tử để Tổ quốc quyết sinh, thế hệ chúng tôi vô cùng khâm phục người nghệ sĩ nhiếp ảnh đã trở về với thế giới của người hiền từ lâu nhưng thông điệp của ông gửi tới hôm nay từ những bức ảnh lịch sử vẫn luôn còn mãi.

Nghệ sĩ nhiếp ảnh Nguyễn Bá Khoản, từ cuộc đời và sự nghiệp của ông-người phóng viên ảnh-chiến sĩ tiên phong luôn có mặt ở những sự kiện lịch sử quan trọng đã để lại cho chúng tôi, những người đang tiếp bước thế hệ cha anh đi trước, không chỉ sự xúc động lớn mà còn là niềm tin và khát vọng lớn vững bước hướng tới kỷ nguyên mới, kỷ nguyên vươn mình của dân tộc Việt Nam.

Nhà văn PHÙNG VĂN KHAI